یادداشت فرهیخت: وقتی بدیهی ترین اصول تشریفات روابط دیپلماتیک در دیدارهای مدیران استان و شهر با سفرا و میهمانان خارجی به فراموشی سپرده می شود.
به قلم عبدالرضا زرگری | عدم رعایت مطلوب اصول تشریفات روابط دیپلماتیک در دیدارهای مدیران دستگاه های اجرایی شهر و استان با مقامات عالی رتبه سیاسی و اجتماعی کشورها بویژه با سفرا و دیپلمات های ارشد سفارتخانه های خارجی، مشکلی است کهنه و دیرینه که گویا قرار نیست به این زودی ها، از چهره ی روابط خارجی بزرگترین کلان شهر مذهبی جهان و پایتخت فرهنگی جهان اسلام زدوده شود و متأسفانه هر از چند گاهی به صور مختلف رخ می نمایاند!
شاید به همین دلیل هم باشد که در دیدار اخیر «قاسم تقی زاده خامسی» شهردار مشهد با «جواد ظریف» وزیر امور خارجه ی کشورمان، یکی از مهمترین مطالبات وی این بود که «وزارت خارجه به استاندارد سازی پذیرایی از مهمانان خارجی کمک کند!
انتشار دو فیلم گزارشی کوتاه از ملاقات اخیر دو مقام مسئول بلندپایه ی سیاسی دو کشور خارجی با «ابوالفضل مکرمی فر» مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خبرگزاری تسنیم - یکی دیدار «محمت کورتولوش آیکان» سرکنسول جمهوری ترکیه در مشهد (اول مهر ماه جاری) و دومی دیدار «آوازبیک عبدالرزاق اف» سفیر تام الاختیار جمهوری قرقیزستان در ایران (هشتم مهرماه 97) - که هر دو در در مشهد و در محل این اداره کل برگزار شد، فرصت و بهانه ای را ایجاد کرد تا به واکاوی این نقیصه بپردازیم.
همین ابتدا به عنوان خادمی که به فضل الهی، قریب به یک دهه در حال رصد و پایش و پویش مناسبات بین المللی و - به اصطلاح امروزی - مونیتورینگ روابط خارجی این کلان شهر بوده و هم اکنون در حال تدوین و نگارش «نخستین دانشنامه ی بین المللی مشهد» هست، باید این دو واقعیت مرتبط با موضوع بحث را همین ابتدا متذکر شوم تا صدق قول و حسن فعل نگارنده از خاطر دور نماند:
نخست آن که از جق نگذریم، از زمان سکان داری «ابوالفضل مکرمی فر» به عنوان متولی اول گردشگری مهم ترین استان زائرپذیر و توریست محور «خراسان رضوی»، رشد کمی و شتاب کیفی فعالیت های بین المللی، برنامه های توسعه ای در روابط و مناسبات خارجی حوزه ی گردشگری با جهان پیرامون بویژه با کشورهای همسایه ی خاصه همسایگان شرقی، به طرز محسوس و اثرگذاری ارتقا یافته، به گونه ای که با یک جهش فعالیتی در این عرصه مواجه هستیم.
شتابی که محصول نگاه آینده نگر و ژرف این مدیر کهنه کار خراسانی، با تجربه و متعهد و حاصل ارادت قلبی و عملی وی و همکاران ساعی ایشان به ساحت قدسی حضرت امام رضا علیه السلام است!
دوم، تواضع زبانزد در کنار شخصیت علمی برجسته، توانمندی مدیریتی و سوابق درخشان اجرایی ایشان است که این جسارت مثبت را به اطرافیان دلسوز و رفقای قدیمی می دهد تا بدون ملاحظات غیر ضروری، به واکاوی مشکلات مبتلی به استان در حوزه های مختلف پرداخته، تا جایی که اگر مستند و مصداقی هم برای اثبات حرف های حق و نقدهای بجا لازم باشد، به شرط صداقت و به حکم «دیکته ی نانوشته غلط هم ندارد»، از این حوزه مثالی بیاورند که به راستی، چنین خلق و خویی شایسته ی تقدیر است.
به اصل سخن خود برگردیم با این یادآوری که:
1. هرچند بهانه ی طرح این موضوع را، دو فیلم کوتاه و مرتبط با حوزه ی گردشگری به دستمان داد، اما اصطلاحاً «به در می گوییم تا دیوار بشنود»؛ مسئولانی که در بخش های مختلف استان و شهر و حتی مؤثران اقتصادی فعال در بخش خصوصی و مرتبطان با زوار غیر ایرانی آستان ملک پاسبان رضوی هر هفته و چه بسا هر روز، به نحوی از انحاء با این میهمانان خارجی روبرو هستند.
2. روشن است که این نقدها، فقط متکی بر شواهد موجود در این دو فیلم اخیر نیست، بلکه بخش قدیمی آن، برگرفته از مشاهدات عینی خود نگارنده در دوران تصدی دو مسئولیت مرتبط با توسعه ی روابط خارجی در سطح استان و شهر در مقاطعی از دهه ی گذشته است و بخش جدید آن، منتزع از نقل قول ها و مطالعه ی رویدادها و مشاهده ی تصاویر و فیلم هایی است که جسته و گریخته در فضای اینترنت چه در بستر وب و چه در بستر شبکه های اجتماعی منتشر و دست به دست می شود.
امید که در ملاقات های آتی مسئولان استانی و شهری با میهمانان غیرایرانی خاصه با سفرای خارجی مقیم، شاهد تکرار این رخدادهای ناخوشایند در عرصه ی تشریفات دیپلماتیک نباشیم و از خاطر نبریم که:
«تشریفات، بخش مهمی از روابط دیپلماتیک است نه بخش زائد آن»، تشریفاتی که در آداب و رفتار بین المللی مسئولان استانی و شهری مشهد مقدس با زوار خارجی مضجع رضوی، اهمیت مضاعفی می یابد:
1- اکنون در پی آن نیستیم بدانیم جایگاه اداری و رتبه ی استخدامی یک سفیر در کشور متبوع خود، هم طراز چه لایه و سطح مدیریتی است که بسته به نوع قوانین حاکم بر دولت ها، متفاوت است؛ اما آن چه که مسلم است، همین مقام دیپلماتیک - که در کشور خود، همطراز با فرماندار یک ایالت، یا یک شهردار، یا یک سناتور و یا دست کم یک معاون وزیر است - همین که پا به محل کشور محل مأموریت خود می گذارد، دیگر صرفاً، یک مقام عالی و منسوب از سوی کشور متبوع خود نیست، بلکه دیگر «نماینده ی یک ملت بزرگ» و یک «دولت مستقر» به شمار می رود!
بنابراین، هنگام دیدارها، هر مقام مسئول در کشور ما بویژه در شهرستان ها، باید از بعد باطنی، خود را در معرض دیدار با یک ملت و یک دولت ببیند و نه یک شخص و از بعد ظاهری، چنین تصور کند که توفیق ملاقات با مقام مسئولی در حد و قواره ی یک وزیر عالی رتبه یا مشاور رئیس جمهور و یا دست کم یک معاون وزیر و یک استاندار را پیدا کرده است!
کما این که وفق قوانین استخدامی کشور ما، سفرای ایران در سایر کشورها، از نظر رتبه ی اداری، هم طراز معاونان وزرا و یا استانداران دیده شده اند!
حال با این توصیف ها، سئوال ما از متولی اول گردشگری استان و یا دوستان ذی نقش در روابط عمومی و بین الملل سازمان مذکور این است که اگر شخص «استاندار خراسان رضوی» یا حتی یکی از معاونان ایشان، میهمان آن اداره کل بود، آیا در صدر میز، یک تک صندلی قرار داده و همان را هم به شخص مدیرکل اختصاص می دادید؟!
آیا صندلی شخص استاندار یا معاون وی را در سمت چپ مدیرکل جانمایی کرده و از همه بدتر، میان مدیرکل و استاندار، شخص دیگری را می نشاندید؟! قطعاً خیر!
اما این اتفاقات به وضوح در فیلم دوم مشاهده می شود و باز افسوس که همین بی تدبیری در امر آداب و رفتار بین المللی به شکلی دیگر، در دیدار مشابه چند روز پیش مدیرکل با «محمت کورتولوش آیکان» سرکنسول جمهوری ترکیه در مشهد (که باید وی را دست کم همطراز با معاون استاندار دانست) مجدداً شاهدیم.
فرصت را مغتنم شمرده، پیشنهاد می کنیم در مواقعی که با کثرت جمعیت میهمان یا میزبان و کمبود فضا مواجه هستیم و رأس میز U نیز باید مورد استفاده قرار گیرد، شایسته است نفر اول میزبان در صدر میز نشسته، اما نفر اول هیئت میهمان را در کنار خود و در سمت راست قرار دهد و باقی میهمانان خارجی را در کنار وی مستقر سازد؛ کما این که اخیراً شاهد بودیم «غلامحسین شافعی» رییس اتاق بازرگانی، صنایع و معادن و کشاورزی کشور در میزبانی از آقای الحمدانی - مقام همپایه ی خود در عراق - و هیئت همراه در مشهد، این گونه عمل کرد.
2- قرار دادن پرچم دو کشور بر روی میز مذاکره و گفتگو، یکی از متداول ترین و سهل ترین آداب تشریفات دیپلماتیک در عرف بین الملل است که نشانه ی احترام میزبان به کشور میهمان تلقی می شود!
اقدام ساده ای که در هر دوی این دیدارها و بلکه بسیاری از ملاقات های دیپلماتیک گذشته، متأسفانه به راحتی از چشم ها می افتد. پرچم ساده ای که بر روی پیشخوان اکثر هتل های حتی سه ستاره ی مشهد به چشم می خورد، اما در جایی که باید باشد، متأسفانه نیست!
3- یکی از مهمترین وظایف مدیر تشریفات یک سازمان در این دیدارها - حتی فراتر از تهیه و چاپ اطلاعات کشور میهمان و رزومه ی اجرایی و بیوگرافی میهمانان خارجی - کسب اطلاع دقیق از چگونگی املا و تلفظ صحیح اسامی دو طرف و نیز سمت دقیق اعضای شرکت کننده در نشست، از صدر تا ذیل (حتی مترجم) به زبان های فارسی و انگلیسی (و در صورت امکان به زبان کشور میهمان) است. فهرستی که در پوشه های دو طرف قرار داده شده و از قبل بر روی میز قرار می گیرد.
اگر این اقدام اولویت دار، ساده انگارانه به کناری گذاشته شود - مثلاً در چگونگی تلفظ اسامی، اعراب و هجاها و علائم لازم قرار داده نشود و یا مثلاً مقابل سمت شهردار، نوشته نشود که در کشور میهمان، سمت شهردار بالاتر از سمت استاندار در کشور ماست - نه تنها طرفین نخواهند توانست حتی اسامی یکدیگر را به درستی تلفظ کنند، بلکه اطلاع دقیق از عناوین و سطح و جایگاه طرف مقابل، پیدا نکرده و قاعدتاً به درک مشترکی از هم نخواهند رسید.
همین مسأله ی علی الظاهر ساده، خصوصاً هنگام مصاحبه و گفتگوی رؤسای دو هیئت با رسانه ها، بسیار آزار دهنده است، تا جایی که بارها شاهد بودم به جای ده بار استفاده از عنوان «آقای سفیر»، کاش می شد طرف ایرانی، دست کم پنج بار آن، از اسم واقعی خود میهمان استفاده می کرد که اتفاقاً برای خود میهمان دلپذیرتر است.
جالب تر آن که برخی از رسانه های استانی، هنگام بازتاب اخبار میهمانان و مقامات خارجی، به دلیل سخت بودن نحوه ی تلفظ و نگارش اسامی، کلاً عطایش را به لقایش بخشیده و از درج یا بیان اسامی رؤسای هیئت های خارجی خودداری کرده اند. رفتاری غیر اصولی و غیر حرفه ای که اصلاً زیبنده ی هیچ کشور میزبانی نیست!
شاهد این مدعا، اتفاقاً همین دو سه روز گذشته بروز کرد که اگر یک نسخه ی از این فهرست، در اختیار خبرنگاران و مدیران رسانه ها و مطبوعات حاضر در نشست اخیر «رایزن اقتصادی سفارت اتریش در تهران» با فعالان اقتصادی استان در محل اتاق بازرگانی قرار می گرفت، قطعاً خبرنگار حاضر در نشست، اشتباهاً از عنوان «سفیر» برای «رایزن اقتصادی» استفاده نمی کرد! اشتباهی که حتی تاکنون در وبگاه استانی این خبرگزاری معروف همچنان وجود دارد!
البته به قصد اصلاح، از طریق «بخش ارتباط با ما» در نسخه ی جدید وبگاه آن خبرگزاری، چندین بار اقدام شد که چون همان صفحه نیز دچار نقص فنی بود، متأسفانه این پیام ارسال نگردید!
حال با این توضیح، نه تنها پوشه ای حاوی آن اطلاعات کوتاه اما مفید بر روی میز دو طرف دیده نمی شد تا هم به روند مذاکرات و مفاهمه ها کمک نماید و هم نیازی به تبادل ویزیت کارت آن هم در انتهای دیدار نباشد، بلکه از استقرار یک اتیکیت مثلثی رومیزی ساده در مقابل صندلی افراد هم غفلت شده بود.
اقدام علی الظاهر غیر ضروری که مفید فایده برای همه است، حتی تیم تصویربرداران و عکاسان رسانه ها که با یک نگاه ساده، متوجه خواهند شد شخص اول و دوم طرف میهمان چه کسی است!
هرچند در نگاه اول، این مسأله، شاید تشریفاتی زائد تلقی شود، اما هنگامی اهمیت آن را در می یابیم که یکی از عکاسان خبری، در تأیید این مسأله از اشتباه فاحش خود در یکی از دیدارها اینگونه می گفت که شخص سفیر را با نفر دیگری اشتباه گرفته و چون آن شخص، نشان پرچم کشور متبوع را بر روی کت خود الصاق کرده بود، گمان می کردم که او سفیر است و لذا تمام عکس های من با محوریت او گرفته شده، نه شخص اول هیئت!
و متأسفانه همین اقدام به ظاهر ساده، نه تنها در این دیدار، بلکه در دیدار قبلی یعنی نشست مشترک با سرکنسول جمهوری ترکیه نیز صورت نگرفته است.
4. اگر اعضای هیئت میهمان، سه نفر است، شایسته نیست که در طرف میزبان، هشت نفر بنشینند! و اگر بنا به ضرورت مهمی ایجاب می کند شخص دیگری به جمع اضافه شود، بهتر است ابتدا از رئیس هیئت میهمان هماهنگی صورت گرفته و حتی پس از اتمام بحث مرتبط با حوزه ی کاری وی، مطلوب آن است که نشست را ترک کند تا در ادامه ی نشست، شاهد اتفاق ناگواری که در جلسه ی مذاکره با طرف قرقیزستانی رخ داد، نباشیم.
همچنان که در فیلم به وضوح مشخص است، طرف میهمان سه نفر و در طرف میزبان هم سه نفر نشسته اند - که روش صحیح هم همین است - اما اشکال اساسی زمانی آغاز می شود که به مرور زمان، رفت و آمدها و شمار افراد طرف میزبان آن قدر زیاد می شود که نفر سوم هیئت قرقیزستانی، عملاً از حاشیه ی میز مذاکره دور شده و به خارج آن می افتد که اصلاً زیبنده نیست!
تأسف بارتر آن که یکی از تازه واردین، اشتباهاً در سمت میز میهمان می نشیند و اشتباه دوم آن که مابین شخص سفیر و مدیرکل قرار می گیرد که خطایی غیرحرفه ای و برخوردی غیرمؤدبانه به شمار می رود.
5. اتفاقی که باعث می شود کمی از بار این انتقادات، متوجه ی دفتر نمایندگی وزارت امور خارجه در شمال شرق کشور مستقر در مشهد مقدس باشد؛
این که بر اساس اصول متعارف میان دولت ها، همیشه یک نفر به نمایندگی از طرف وزارت امور خارجه ی کشور میزبان در این گونه نشست ها حضور دارد تا علاوه بر نظارت بر حسن اجرای گفتگوها و اطلاع از توافقات و...، مراقب رعایت آداب تشریفات و رفتار دیپلماتیک منطبق با عرف بین الملل بوده تا در سایه ی آن، احترام و شئونات طرفین حفظ و حراست گردد؛
خصوصاً اگر میهمان یا میهمانان خارجی، از اعضای سفارت خانه های خارجی مقیم و دیپلمات های عالی رتبه باشند که این موضوع اهمیت دوچندانی می یابد.
حال اگر فرض کنیم دوستان و همکاران رسانه ای ما در روابط عمومی و بین الملل اداره کل گردشگری استان نسبت به این مباحث تشریفاتی کم اطلاع بوده و یا غفلت کرده اند، اما نماینده ی دفتر شمال شرق وزارت امور خارجه در مشهد چطور؟!
چرا این مباحث مهم را این دیپلمات محترم حاضر در جلسه - که اتفاقاً در هر دو نشست اخیر، حضور داشته اند - متذکر نشده اند تا دست کم در دیدار دوم، تکرار نشود؟!
6. هنگامی که یک شخصیت بلندپایه ی خارجی، ضرورت دیدار با یک مقام استانی را به دفتر نمایندگی وزارت امور خارجه در مشهد گوشزد یا پیشنهاد می کند، هم اصول انسانی، اخلاق اسلامی و ادب میزبانی و هم آداب تشریفات روابط دیپلماتیک حکم می کند که این مدیر استانی و معاونان وی باشند که به دیدار مقام مافوق خارجی می روند نه بالعکس!
به عنوان مثال، اگر این مقام بلندپایه، سفیر یک کشور خارجی است، قاعدتاً این مدیران استانی هستند که باید در محل کنسولگری کشور میهمان و یا هر مکانی که وی پیشنهاد می دهد، با وی ملاقات کنند.
طبیعتاً اگر کشور میهمان در مشهد دوست داشتنی، فاقد سرکنسولگری است، بهتر است یکی از سالن های مخصوص ملاقات در هتل محل اقامت سفیر، بدین منظور رزرو شده و آداب میزبانی و تشریفات با نظارت خاص در این فضا اعمال و این ملاقات به شکل مطلوب برگزار شود.
بدیهی است در صورت اصرار و یا اظهار علاقه ی خود میهمان به انجام این دیدار در محل کار میزبان، وجه مطلوب آن است اگر فضای فیزیکی مناسب وجود ندارد - کما این که در خصوص اداره کل گردشگری استان چنین به نظر می رسد - صادقانه این مسأله طرح و پیشنهاد شود تا ملاقات مذکور در فضایی مانند هتل محل اقامت یا فضای در خور شأن و مناسب دیگری در نزدیکی محل اقامت سفیر برگزار گردد.
در این صورت، اولاً این گونه ملاقات های مهم، در اتاق کوچکی مانند آن چیزی که در فیلم دیده می شود، برگزار نخواهد شد؛ اتاقی که رفت و آمد در آن برای طرفین و یا عکاسان و تصویربرداران رسانه ها و حتی تیم پذیرایی کننده سخت است و ثانیاً، هیچ گاه تیم تشریفات یک هتل، از قراردادن یک بطری آب نوشیدنی کوچک به همراه لیوان و یا چند برگ دستمال کاغذی و یک سبد گل طبیعی فراموش نمی کند! همچنین تیم پذیرایی کننده، به آن شکلی که در فیلم شاهد هستیم، پذیرایی نخواهد کرد!
و کلام آخر، چون در ام القرای جهان اسلام و در یکی از اقطاب اول جهان تشیع، آداب میزبانی اسلامی و ایرانی را نسبت به تمامی میهمانان غیر ایرانی این کلان شهر مذهبی اعمال می کنیم، از این بابت، بسیار خاطر جمعیم که هر شهروند خراسانی و هر مجاور این آستان ملکوتی اعم از مسئول و غیر مسئول، اولاً اکرام نمام میهمانان داخلی و خارجی این دیار مهرورزی را، وظیفه ی شرعی و ملی خود دانسته و بلکه تکریم میهمان امام مهربانی ها را مساوی و معادل تکریم خود امام علی ابن موسی الرضا علیه السلام بر می شمرد؛
و لذا فارغ از هر تعلق و وابستگی جغرافیایی یا رنگ پوست و زبان و لهجه ای و حتی گرایش دینی و مذهبی، نهایت سعی را برای جلب رضایت قلبی میهمان این قطعه ای از بهشت به نحو احسن انجام می دهد.
بنابراین، به استناد همین روحیه ی نهادینه شده در طول قرن ها میزبانی زوار داخلی و خارجی حریم رضوی، اندک تردیدی نداریم که همین نگاه در اشلی متفاوت تر - بویژه نسبت به سفرایی که به حکم وظایف خود و با هدف گسترش دیپلماسی عمومی و تحکیم مناسبات و روابط همه جانبه بویژه فرهنگی و اقتصادی، به مشهد مقدس سفر می کنند - وجود دارد.
و لذا هیچ گاه این سئوال بی مبنا و این دسته بندی بی منطق در ذهن هیچ یک از ما خطور نمی کند که این مقام مسئول، نمایندگی کدام کشور و کدام ملت را بر عهده دارد؟ آیا کشوری است پهناور و ثروتمند از قاره ی سبز یا کشوری است فقیر و کوچک از قاره ی سیاه؟
ملک و ولایتی است در قلمرو جهان سوم یا ملکت و مملکتی است از مغرب زمین؟ که اگر غیر این است، شایستگی عنوان «خادم بین المللی زوار غیر ایرانی حضرت امام رضا(ع)» را به ثمنی بخس از کف داده ایم!
چنین مباد!
