اشاره:

به نام خدا | همان طور که مستحضرید، یکی از مهمترین اولویت های این اندیشکده از ابتدای تأسیس، بازنشر آن دسته از مقالات پژوهشی و یا گفت و گوهای علمی است که مرتبط با رویکرد بین المللی شهر و دیپلماسی های فعال آن بوده و از همه مهمتر، محور آن به پنج گروه مؤثران غیرایرانی در این دیار بر می گردد.

مباحثی که مطالعه ی آن به افزایش آگاهی عمومی و شناخت هرچه بیشتر از الماسی که در دست داریم و قدر آن را هم نمی دانیم و ما از آن به اسم اعظم یا «اکسیر زیارت» برای این دیار یاد می کنیم، کمک شایان توجهی می کند.

همچنین این هم افزایی آراء و حتی تضارب آراء قطعاً به تعالی اندیشه و خِرَد در ارض اقدس توس خاصه از منظر رویکرد بین المللی می انجامد. 

مباحثه هایی که مُهر تأییدی می گذارد پای اهم دغدغه های اهالی فرهیخت از جمله فقر آمار زائران اعم از داخلی و غیرایرانی، فقر اعتنا و توجه مسئولان به مؤثران غیرایرانی بویژه زوار، آدرس های غلط و... 

گفت و گوهای ایکنا با دکتر علی نوفرستی، پژوهشگر و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد، یکی از این هم کلامی هایی است که به خاطر ارتباط کامل آن با زائران غیرایرانی بارگاه منور رضوی، در تارنمای فرهیخت بازنشر می یابد.

ضمن تشکر از همت خبرگزاری قرآنی ایکنا، این گفت و گوها را طی دو بخش به حضورتان تقدیم می کنیم. امید که مقبول اهل نظر افتد.

بخش اول، 

نوفرستی: ظرفیت‌های زیارتی و تمدنی رضوی کمتر دیده شده‌اند

❋ مورخ: ۱۴ شهریور ۱۴۰۳ ❋ لینک منبع 

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: در کشور ما بارگاه ملکوتی حضرت امام رضا(ع) به عنوان ظرفیت زیارتی و تمدنی دیده نشده است، در حالی که ظرفیت‌های تمدنی بسیاری در آن وجود دارد می‌تواند سبب تقویت وحدت اجتماعی، هویت اجتماعی، سرمایه اجتماعی و ... شود.

دکتر علی نوفرستی در گفتگویی با تأکید بر نگاه فرهنگی و زیارتی به اماکن زیارتی مقدس گفت: باید به حرم امام رضا(ع) با وجه زیارتی بنگریم. مزیتی که حرم امام رضا(ع) دارد، بی‌بدیل است.

این مزیت را فقط چند شهر مقدس نظیر کربلا، نجف، سامرا، کاظمین، مدینه و مشهد دارند که سایر شهر‌های دنیا این ظرفیت را ندارند. در واقع تقویت بعد زیارتی باعث افزایش سرمایه اجتماعی، هویت‌بخشی، وحدت اجتماعی و ... می‌شود و همه این مسائل باعث خواهد شد این شهرها تبدیل به قطب فرهنگی و زیارتی شوند.

وی با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر، شاهد حضور گسترده گردشگران خارجی در مشهد مقدس بودیم، ولی زیرساخت‌های لازم برای جذب این گردشگران در مشهد ایجاد نشده است، افزود: 

یکسری از زیرساخت‌ها سخت و یکسری از آنها نرم هستند. اینکه قرار است نحوه اسکان زائر چگونه باشد، بحث زیرساخت سخت است. زائر صرفاً برای لذت بردن از هتل به سفر نمی‌رود. هر چند می‌تواند هتل هم حائز اهمیت باشد، اما وجه اصلی آن زائر بودن و نه گردشگر بودن است.

وقتی به افرادی که به مشهد می‌روند، از وجه گردشگری نگاه کنیم، زیرساخت‌های گردشگری را ارتقا می‌دهیم، اما در این صورت زائر جذب نمی‌کنیم، بلکه گردشگر جذب می‌کنیم.

نوفرستی افزود: در گذشته یکسری زیرساخت‌های مردم‌محور در حوزه زیارت داشتیم که آنها را از بین بردیم. مثلاً در اطراف حرم، نزدیک به ۸۰ حسینیه داشتیم که در راستای توسعه حرم و بافت پیرامونی آن با خاک یکسان شد. 

این حسینیه‌ها محل پذیرایی از زائر بودند که می‌توان آن را حتی برای زائران خارجی هم بازتعریف و احیا کرد که اتفاقاً جذاب و مرتبط با زیارت است؛ یعنی با نگاه به همین عهد و پیمانی باشد که با امام رضا(ع) می‌بندیم.

وی تصریح کرد: گردشگر می‌تواند هتل‌های بسیار خوبی را در شهر‌های مختلف تجربه کند، اما در مشهد حضور در این حسینیه‌ها که مرتبط با حرم امام رضا(ع) هستند، می‌تواند تجربه و احساس خوبی به گردشگر و زائر بدهد، چون این حس را به او القا خواهد کرد که من جایی اسکان دارم که نمودی از منزل حضرت علی بن موسی الرضا(ع) است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد در ادامه با بیان اینکه یکسری از زیرساخت‌ها اعم از جاده تا فرودگاه، قطار و ... توسعه پیدا نکرده است، بیان کرد: 

چراکه علاقه‌مندان بسیاری در دنیا می‌خواهند به زیارت امام رضا(ع) بیایند اما زیرساخت‌های مشهد پاسخگو نیست. 

یکسری زیرساخت‌ها نیز نرم هستند، یعنی اگر کسی از پاکستان به مشهد بیاید، از نظر روادید، معطلی در مرز و ... مسائل جدی وجود دارد و یا از نظر آماری چالش جدی داریم؛ 

چراکه اغلب گردشگران خارجی که به ایران سفر می‌کنند، زائر هستند و آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد و هر مسئولی آمار خود را ارائه می‌دهد. 

همچنین آمار گردشگری به صورت فصلی اعلام می‌شود، در حالی که زیارت فصلی نیست و تقویم زائر نه شمسی و نه میلادی است، بلکه قمری و شمسی است.

آخر ماه صفر که امسال با اواخر شهریور مصادف بود را نمی‌توان به این نسبت داد که، چون تابستان بوده زائران زیادی به مشهد سفر کرده‌اند، بلکه به دلیل مناسبت این ایام بوده است. وی تصریح کرد: 

کار پژوهشی در حوزه زیارت ضعیف و به عبارتی فاجعه است. دانشگاه فردوسی مشهد از سال ۱۳۲۸ تأسیس شده و تاکنون از میان همه پایان‌نامه‌های ارائه شده، فقط ۲۴ مورد مربوط به زیارت است، در واقع نیمی از آنها ارتباط مستقیم با زیارت ندارند و این مسئله نشان می‌دهد، کار پژوهشی خاصی در این زمینه انجام نشده است.

نوفرستی ادامه داد: در حوزه زیرساخت حمل و نقلی نیز به شدت مسئله داریم. در حالی که همین حمل و نقل را می‌شود زیارتی کرد. 

مثلاً می‌توان مسیر هتل تا حرم را به صورت جذاب طراحی کرد تا زائر هم بتواند پیاده‌روی کند و هم در مغناطیس حرم امام رضا(ع) قرار گیرد و در طول این مسیر خود را برای زیارت و بهره‌گیری از حال و هوای معنوی زیارت آماده کند.

وی با اشاره به اهمیت زیارت و مزایای آن گفت: هیچ مقوله اجتماعی و دینی را نمی‌توان جایگزین زیارت کرد و نمی‌توان گفت، حرم نمی‌روم و به مسجد می‌روم. این دو کاملاً متفاوت هستند.

مسجد، کارکرد حرم و دعا، کارکرد زیارت را ندارد. وقتی زیارت حذف شود، یکسری از گزاره‌ها و مقوله‌های رشد فردی و حکمرانی دچار اختلال می‌شود؛ 

بنابراین نباید ماهیت زیارتی حرم امام رضا(ع) به منظور توسعه گردشگری از بین برود یا تضعیف شود. 

البته نگاه‌های متفاوتی به زیارت وجود دارد و همین نگاه‌ها باعث می‌شود، دچار مسئله شود. یکی از این مسائل که زیارت را دچار اختلال کرده است، مردمی نبودن آن است و جای خالی همکاری مردم احساس می‌شود.

همچنین در حوزه سیاست گذاری آسیب‌های زیادی را متحمل شده‌ایم، در حالی که باید سیاست گذاری طوری باشد که مردم بتوانند در امر زیارت و امور حرم، دخیل باشند. 

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به سند ملی زیارت بیان کرد: این سند در پژوهشکده زیارت دانشگاه فردوسی مشهد در دوره شهید رئیسی پیگیری و به شورای عالی انقلاب فرهنگی تقدیم شد که در صورت تصویب و اجرایی شدن آن، شاهد اتفاقات خوبی خواهیم بود. 

یکی از مهمترین ظرفیت‌هایی که برای زیارت نیاز داریم و در این سند به آن تأکید شده است، گفتمان‌ سازی در باب زیارت در میان عموم جامعه است که رسانه ملی و آموزش و پرورش نقش کلیدی در آن دارند و باعث خواهد شد مردم طعم زیارت و جایگاه حقیقی آن را درک کنند و بهره ببرند و اثرات ویژه اقتصادی آن در جامعه، فرهنگ، سیاست و ... بروز و ظهور کند.

بخش دوم

ماهیت زیارتی حرم رضوی به بهانه توسعه گردشگری از بین نرود

❋ مورخ: ۱۹ شهریور ۱۴۰۳ ❋ لینک منبع 

دکتر نوفرستی درباره ظرفیت‌های گردشگری زیارتی و معنوی با وجود بارگاه امام رضا(ع) در مشهد گفت: وقتی گردشگری در کنار زیارت قرار می‌گیرد، مفاهیم جدیدی مانند گردشگری زیارت، گردشگری مذهبی، گردشگری معنوی و ... از آن انشقاق می‌شود. 

گردشگری که واژه نوپدید و جدیدی است و از دنیای غرب وارد شده است، نباید با سیاحت اشتباه گرفته شود. یعنی گردشگری که در جامعه ما مورد توجه جامعه و حاکمیت بوده و در ادبیات دانشگاهی، اقتصاد و ... وجود دارد، ترجمه واژه توریسم یا توریزم است و مفهومی نیست که ریشه فرهنگی آن در ایران باستان یا در ایران بعد از اسلام باشد. 

چرا که در دنیای غرب نیز واژه قدیمی نیست و حدود دهه ۵۰ یا ۶۰ میلادی وارد ادبیات دنیای غرب شده و برآمده از رویکرد و گفتمان لیبرالیسم و سرمایه‌داری است. به این معنی که می‌توانیم از سفر کسب درآمد کنیم و سرمایه‌هایمان را در آنجا به گردش درآوریم.

وی افزود: هر آنچه با سفر در ارتباط است و هر مسافری غیر از تاجر که می‌خواهد به دید و بازدید اقوامش برود، می‌توان از آن کسب درآمد کرد و اقتصاد سرمایه‌داری را ناظر بر آن بازتعریف کرد. 

اینجا بحث توریسم مطرح می‌شود و آنچه در مشهد رایج تر است، گردشگری سلامت است و این تفاوت ماهوی با مسئله زیارت و به ویژه در نگاه شیعه و جمهوری اسلامی دارد.

نوفرستی با اشاره به تعریف زیارت ادامه داد: تعریفی از زیارت وجود دارد که برآمده از نگاه‌های شیعی نیست، در واقع مبانی شیعه و اعتقادی ما زیارت را به وجود آورده است و ما در نگاه اسلامی، قرار نیست از زیارت کسب سود با نگاه سرمایه‌داری داشته باشیم، 

زیارت اقتصاد خود را دارد، اما اقتصاد آن متفاوت است و یک تفاوت ماهوی دارد؛ چرا که ماهیت آن اقتصادی نیست و ذاتش دینی و اعتقادی است. چرا که امامت جزء اصول دین اسلام بوده و تعریف زیارت با این دیدگاه، متفاوت خواهد بود.  

وی با اشاره به نگاه دنیای غرب به مقوله گردشگری زیارت گفت: در دنیای غرب وقتی گردشگری زیارت و گردشگری معنوی مطرح شد، با توجه به این که زیارت جایگاه ویژه‌ای در ادیان ابراهیمی و ریشه‌های تاریخی داشته است، به این فکر افتادند که چگونه از این زیارت درآمد داشته باشند؟ سوغاتشان چه باشد، هتل‌ها چگونه باشد، چگونه زائر را بیشتر نگه دارند؟

تا اینکه به جایی رسیدند خلأ معنویت در مردمی که حتی مسیحی نبودند و یا دین نداشتند، اما به معنویت اعتقاد داشتند، برجسته شد. فارغ از مذهب، انشقاق دیگری از گردشگری به نام گردشگری معنوی به وجود آمد، 

یعنی فردی برای معنویت خود به مکانی می‌رفت و در فضای معنوی حضور می‌یافت و حتی تورهایی هم برای این نوع گردشگری وجود دارد. اما همه اینها چه فرقی با هم دارند؟ 

در واقع کسی که مسئول سیاستگذاری برای این امر است، باعث می‌شود این گردشگری متفاوت باشد. ممکن است سیاستگذار برای اینکه مشهد مسافران بسیاری را از دیدگاه زیارتی، معنوی، تاریخی و ... به سوی خود بکشد، برای کسب درآمد سیاستگذاری کند. 

یعنی حاکمیت به این فکر کند که راه‌های درآمدزایی از زیارت حرم امام رضا(ع) چیست؟ در واقع در این دیدگاه، مسئله امامت، واجبه الاطاعه بودن امام، اثرگذاری ایشان، اثر اجتماعی و ... کنار گذاشته می‌شود و یا به عنوان موضوع فرعی به آن نگاه می‌شود و هدف کسب درآمد می‌شود.

وی تصریح کرد: ناظر به گردشگری سلامت، یکی از وظایف حاکمیت، مقوله سلامت و بهداشت است، از این منظر باید بیمارستان ایجاد شود. مثلاً فردی از یک شهر یا روستا برای درمان به مشهد می‌رود؛ از این رو باید هتل‌ها و امکانات بهتری ایجاد شود.

اما ممکن است حاکمیت این دیدگاه را نداشته باشد و بگوید من وظیفه‌ام این است که سلامت جامعه را احیا کنم و با کمترین هزینه، من باید برای آن بیمار خرج کنم تا کمترین آسیب را ببیند. 

یعنی متفاوت است اینکه وقتی یک بیمار حتی از خارج از کشور وارد ایران می‌شود، به او به عنوان بیمار یا گردشگر نگاه شود. 

یا اینکه وقتی یک دانشجو از یک روستای دورافتاده به دانشگاه فردوسی مشهد می‌رود، باید او را دانشجو یا گردشگر بدانیم؟ کما اینکه دانشجویان بین‌المللی را می‌توان از یک منظر گردشگر دانست و اگر نگاه دانشجو به او داشته باشیم، می‌توانیم نگاه اقتصادی هم به او داشته باشم.

وی با بیان اینکه زیارت، گردشگری نیست، بیان کرد: اتفاقی مانند زیارت همانند بسیاری از مقوله‌های دینی برای رشد اجتماعی مفید است و طبیعی است که کسی که برای زیارت به مشهد می‌رود، زائر است و گردشگر نیست. بنابراین باید دو مقوله زیارت و گردشگری را دو جنس متفاوت بدانیم.

وی در ادامه در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه با توجه به وجود بارگاه مقدس امام رضا(ع) در مشهد، چه ظرفیت‌هایی برای توسعه گردشگری زیارت یا گردشگری معنوی وجود دارد؟ گفت: 

در کشور ما بارگاه ملکوتی حضرت امام رضا(ع) به عنوان ظرفیت زیارتی و تمدنی دیده نشده است. امام مقوله‌ای است که در دنیا و اجتماع معنی دارد و وجه اجتماعی دین در امام متبلور می‌شود و وقتی می‌گوییم شخصیتی به نام امام رضا(ع) داریم، که واجبه الاطاعه است، پس حرم ایشان جایگاه متفاوتی خواهد داشت. 

بسیاری از مردم دنیا به امام اعتقاد دارند، مثلاً موقعیتی که اربعین دارد، مردم سفر می‌کنند برای اینکه به حرم امام حسین(ع) برسند، برای اینکه بگویند من با امام حسین(ع) هستم و جزء یاران ایشان هستم یا می‌خواهم حاجت‌خواهی کنم، یا انگیزه‌های دیگری که همه آنها دینی است و همان حاجت‌خواهی که دنیوی است، باز هم دینی محسوب می‌شود، 

چون او اعتقاد دارد که امام حسین(ع) می‌تواند گره کارش را باز کند. یعنی یکسری انسان‌هایی در کره زمین زیست می‌کنند که نگاهشان به امام رضا(ع) هم همین طور است و عده بسیار اندکی از وهابی‌ها هستند که زیارت و متوسل شدن به اولیای الهی را درست نمی‌دانند. 

در نگاه شیعه از یک سو بحث امامت مطرح می‌شود که وجه سیاسی دارد و در نگاه اهل سنت نیز این دیدگاه وجود دارد که ائمه(ع) فرزندان پیامبر(ص) و نقش‌آفرین هستند و می‌توانند حاجت بدهند، در واقع هم از باب احترام و هم اینکه آنها در عالم غیب توانایی‌هایی دارند.

نوفرستی با اشاره به ظرفیت عظیم زیارت در حوزه تمدنی افزود: 

بنابراین بُعد اول ظرفیت زیارتی، ظرفیت تمدنی است. وجه جدی آن، معتقدین به امر زیارت هستند که با همدیگر هم‌افزایی ویژه‌ای دارند.

منظر دیگر این ظرفیت تمدنی، دیپلماسی است. یعنی کشورهای همسایه اعم از ترکیه، آذربایجان، افغانستان، پاکستان، عراق و ... همه به زیارت اعتقاد دارند و در سیاست همسایگی نظام، فرصت‌های بسیاری وجود دارد. 

وقتی مسأله داعش پیش آمد، مدافعان حرم بسیاری از کشور‌های مختلف دور هم جمع شدند و همه این آدم‌ها را تحت مقوله‌ای به نام زیارت دور هم جمع کرد و شاید برخی به جمهوری اسلامی معتقد نبودند،

اما برای دفاع از حرم آماده شدند و این ظرفیت ویژه زیارت است که آدم‌ها هر چند از نظر سیاسی با هم اختلاف داشته باشند، اما وجه اشتراک آنها از بعد زیارتی باعث می‌شود، اتفاقات ویژه‌ای در عرصه امنیتی رخ دهد. 

در واقع به سبب ظرفیت زیارت است که چنین تعاملاتی به وجود می‌آید که در صدور انقلاب به شدت کمک‌ کننده است.

وی ادامه داد: وجه دیگر در بحث تمدنی، وحدت اسلامی است و امام رضا(ع) جایگاه ویژه‌ای در این زمینه دارد و به دلیل سبقه تاریخی و مناظراتی که داشته‌اند، یک امام بین‌المللی محسوب می‌شوند؛ 

بنابراین در بحث زیارت حرم امام رضا(ع) می‌توان به وحدت اسلامی رسید. حرم امام رضا(ع) محل حضور زائران خارجی از کشور‌های مختلف است و این ظرفیت در حوزه دیپلماسی به شدت کارگشاست و از جنبه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و ... هم مؤثر خواهد بود.

این عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه ذات زیارت، بعد اجتماعی و فرهنگی نیز دارد، اظهار کرد: یکی از اتفاقات مهم، افزایش سرمایه اجتماعی زیارت در دهه‌های اخیر است.

سرمایه اجتماعی ما در بعضی از موضوعات به ویژه در دهه‌های اخیر، دچار چالش شده است، اما یکی از مسائلی که در حوزه سرمایه اجتماعی افزایش می‌یابد، زیارت است.

می‌بینید کسانی که برای زیارت حرم امام رضا(ع) با نگاه‌های مختلف می‌آیند، دور هم جمع می‌شوند و نظام اسلامی می‌تواند از این پیوند و ظرفیت بهره ویژه‌ای ببرد، برای اینکه سرمایه اجتماعی جدی را جذب کند. 

وجه دیگر این سرمایه اجتماعی که از زیارت به وجود می‌آید، می‌تواند برای وحدت اجتماعی و هویت اجتماعی مؤثر باشد. وحدت اجتماعی می‌تواند به امنیت کشور کمک کند. 

زائری که در کنار زائر دیگر حضور دارد، نگاهشان به همدیگر همدلانه است و اربعین نمونه خوبی است که زائران می‌خواهند به همدیگر خدمت کنند و تعاملاتی که در هنگام زیارت رخ می‌دهد می‌تواند به وحدت اجتماعی کمک کند. 

نوفرستی وجه دیگر زیارت را مسئله هویت دانست و گفت: زیارت هویت‌بخش است. از گذشته‌های دور کسی که به حج می‌رفت، به او حاجی می‌گفتند و یا وقتی به کربلا می‌رفت، کربلایی می‌گفتند و وقتی به مشهد می‌رفت، مشهدی می‌گفتند. 

کسی که حج رفته بود، تعاملاتی که در منطقه و محله خودش داشت، متفاوت بود و این مسئله با وجود اینکه کمرنگ شده، اما هنوز هم وجود دارد و زیارت می‌تواند نقش مهمی در هویت اجتماعی ایجاد کند و در هویت بخشی به جامعه نقش‌آفرین باشد که یکی از عناصر جدی در حوزه جامعه‌ شناسی است.

وی در ادامه ابعاد اقتصادی زیارت را مورد اشاره قرار داد و بیان کرد: زیارت مقوله اقتصادی نیست، این مقوله دینی و اعتقادی برآمده از نگاه ولایی، یکسری ابعاد اقتصادی ویژه ای را به وجود می‌آورد. زیارت، اقتصاد خرد مردمی دارد و کلان نیست و مردم پای کار می‌آیند، 

در این صورت اشتباهی که رخ می‌دهد، فرد برای اینکه مسئله اسکان را حل کند، هتل‌های چند ستاره می‌سازد. در حالی‌که این را برای زیارت نیاز نداریم. چرا که مردم معتقدند، برای امام علی بن موسی الرضا(ع) می‌توانند خرج کنند و درآمد هم کسب کنند و بده بستان اقتصادی ایجاد شود و بسیاری معتقدند روزی‌خوار امام رضا(ع) هستند. 

از این رو نظام اقتصادی متفاوتی را در مشهد به وجود می‌آورد که اگر با نگاه غربی ببینیم، می‌گوییم ماهیت مردمی اقتصاد که از جنس اقتصاد خُرد است و می‌تواند چند اتفاق را رقم بزند. 

ما یک ظرفیت بینافرهنگی داریم که در تجارت نوین بین‌المللی می‌تواند کمک کند. چین وقتی نگاه نو را در حوزه اقتصاد آغاز کرده و جاده جدید ابریشم را مطرح کرده است، یک همپوشانی جغرافیایی را به وجود آورده است، 

از این رو یکی از کریدورهای تجاری نظام نوین بین‌المللی در حوزه تجارت می‌تواند مشهد باشد، نه از منظر موقعیت ژئوپلیتیکی خاص آن، بلکه از این منظر که مشهد، محل رفت‌وآمد زائران به ویژه زائران خارجی است. یعنی با نیتی مردم به مشهد می‌آیند که از آن می‌توان بهره اقتصادی برد.

نوفرستی ادامه داد: یکی از اتفاقاتی که زیارت می‌تواند رقم بزند، بی‌اثر کردن تحریم‌هاست. بسیاری به دلیل آثار جنبی که برای آنها دارد، وارد تجارت با ایران نمی‌شوند. اما برای زیارت به ایران می‌آیند. 

این رفت‌وآمدی که به مشهد می‌شود، هم می‌توان در راستای بی‌اثر کردن تحریم‌ها از آن استفاده کرد که البته نیاز به برنامه‌ریزی صحیح و اصولی دارد. این ظرفیت اعتقادی دینی که در حوزه زیارت وجود دارد، برای رقم زدن این اتفاق امکان‌پذیر است، 

به شرطی که فرد را گردشگر یا تاجر ندانیم، بلکه او زائر است. کسی که از کشورهای مختلف به مشهد می‌آید، زائر است، اما می‌شود از او بهره‌های دیگری هم برد. 

کما اینکه در تاریخ هم آمده است که بسیاری به حج می‌رفتند و داد و ستد خود را هم داشتند، یعنی هدفش حج بود، اما برای گذران زندگی یا کسب سود و ... تجارت هم می‌کرد. 

گفت‌وگو از سمیه قربانی - ایکنا