گفت‌وگوی مشروح آنا با حجت‌الاسلام علی باقری؛ برندینگ فرهنگ/ دیپلماسی دانشگاهی در امتداد دیپلماسی فرهنگی محقق می‌شود

به گزارش روابط عمومی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، به نقل از خبرگزاری علم و فناوری آنا، دیپلماسی پیرامونی در ساحت فرهنگ، در این روزهای کشورمان، اهمیتی بسیار زیاد دارد.

توجه به کشورهای همسایه و اتباع و شهروندان شان، کاری اصولی، زیربنایی، مهم و زمان است است که درباره آن، حجت‌الاسلام دکتر علی باقری، رئیس نمایندگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در خراسان رضوی، به طور تفصیلی و عمیق، تحلیل کرده است.

به نظر شما، دیپلماسی پیرامونی یا توجه ویژه به کشورهای همسایه در عرصه دیپلماسی فرهنگی و عمومی، چه فرصت‌های تازه‌ای را پیش روی کشورمان قرار می‌دهد؟

استفاده از دیپلماسی همواره برای قدرت‌های بزرگ و منطقه‌ای به منظور تأثیرگذاری بر کشورهای دیگر مهم بوده است. در این میان دیپلماسی عمومی به دلیل ماهیت پویا و متحول خود یکی از پرکاربردترین انواع دیپلماسی شناخته می‌شود.

رابطه میان دولت‌ها و بیشینه سازی منافع ملی با اتکا به آن، موضوع روابط بین‌الملل است. اما گونه دیگری از رابطه یعنی، رابطه دولت با مردم یا تابعان سایر کشورها، موضوع نسبتاً جدیدی است که بعد از جنگ سرد به طور عمده مطرح شده است. در این دوران، رفتار دولت‌ها تغییراتی را تجربه کرده است. در مقایسه با گذشته، آنها در پی تأثیرگذاری بیشتر بر افکار عمومی دیگر کشورها هستند و در این راستا، دستگاه‌های دیپلماسی و سیاستگذاری خارجی آنها از گونه جدیدی از دیپلماسی یعنی دیپلماسی عمومی در کنار دیپلماسی رسمی بهره می‌برند.

شناخت فرهنگ مردم در کشورهای پیرامونی و همسایه، آیا در عرصه رونق اقتصادی و سیاسی، جایگاهی دارد و کارکرد قابل اعتنایی را می‌توان برای آن متصور بود؟

در بحث تحول دیپلماسی عمومی موضوعی مطرح است که می‌گویند یک مدل سنتی بوده که مربوط به دوران اولیه جنگ سرد است.

مدل سنتی دیپلماسی عمومی معطوف به سال‌های اولیه جنگ سرد، یعنی زمانی است که رقابت میان ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی به دو حوزه استراتژیک و ایدئولوژیک معطوف است. در حوزه ایدئولوژیک، تلاش برای متقاعدسازی افکار عمومی در جامعه هدف به منظور ارائه تصویر مطلوبی از ابرقدرت مورد نظر، در جریان است.

مدل فراملی غیردولتی ناظر به ظهور کنشگران جدید در امور بین الملل و نیز پدیده وابستگی است. این مدل بر فعالیت‌های گروه‌ها، سازمان‌های غیردولتی و افراد در ورای مرزهای ملی استوار است. به عنوان نمونه می‌توان به کارزارهای سمن‌های چین اشاره کرده که هدف آن تحمیل اصلاحات دموکراتیک به دولت چین از طریق فشار خارجی بود. اما مبتنی بر مدل روابط عمومی داخلی، موجودیت‌های زیرملی اعم از شرکت‌ها و حتی لابی‌گران حوزه روابط عمومی در کشور هدف استخدام می‌شوند تا کشور اعمال کننده به اهداف خود دست یابد.

در ادامه باید به مفهوم برندسازی اشاره کرد که برگرفته از مدیریت بازرگانی است و به نحو بسیاری می‌تواند در دیپلماسی عمومی ایفاگر نقش باشد. لازم به ذکر است که برندسازی مستلزم اعطای یک بعد احساسی به محصولات و خدمات افراد یا دولت‌هاست که می‌توانند به کمک آن شناسایی شوند.

«دولت برند» معرف یک ویژگی است که مردم سراسر جهان به محض نام بردن از آن، احساس خاصی را در درون خود تجربه می کنند. در این چهارچوب، دولت‌ها با ویژگی‌های برجسته و منحصربه فردی در قالب کلمات یا عبارات مشخص می‌شوند. به عنوان مثال، آلمان با «کیفیت»، ژاپن با «کوچکسازی»، ایتالیا با «سبک»، فرانسه با «شیک»، بریتانیا با «کلاس»، سوئد با «طراحی»، کلیسای کاتولیک با «صلیب»، و جهان عرب با «الجزیره» شناخته می‌شوند. گفتن این نکته ضروری است که کارشناسان معتقدند برندسازی سبب تغییر در پارادایم قدرت سیاسی می‌شود. اکنون سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با مطرح کردن اقتصاد فرهنگ و در اولویت قرار دادن صادرات فرهنگی وارد این مرحله شده است.

طبعا شناخت بیشتر مردم منطقه از فرهنگ و تمدن نوین ایران و توانمندی‌های آن و شناخت آنان از دست‌آوردهای علمی و تکنولوژی می‌تواند به روی آور آنان به کالا و خدمات ایرانی کمک کند و این موضوع برای همسایگان از اهمیت بیشتری برخوردار است که دسترسی آسان نیز برای آنان فراهم است. البته این وقتی تحقق پیدا می‌کند که به آن ملتزم باشیم و به موضوع برندگی توجه کنیم. مزیت‌ها را برجسته کنیم که مردم دنیا ما را به آن بشناسند.

البته اینجا خوب است به نکته اشاره کنم که وزارت خارجه که دیپلماسی عمومی را در سفارتخانه ایجاد کرده در کنار دیپلماسی فرهنگی ، علمی و آموزشی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و گاهی هم موازی کاری ایجاد می‌کند. بهتر است تعریف درست و دقیقی از حوزه دیپلماسی عمومی خود ارائه کند تا این تزاحم ایجاد نشود. من پیشنهاد می‌کنم دیپلماسی عمومی وزارت خارجه به برندینگ معطوف شود و معرفی مزایایی اقتصادی کشور را در افکار عمومی هدف قرار دهد و سایر حوزه های دپیلماسی عمومی را به متولی آن یعنی سازمان فرهنگ بسپارد . این می تواند در تقسیم وظایف هم موثر باشد و در خارج کشور که همه بعنوان یک تیم کار می کنند حدود وظایف هریک شفاف تر می‌کند.

خوب پس از این مقدمه باید عرض کنم شناخت بیشتر مردم کشورهای همسایه از کشور ما و فرهنگ و عقاید آنان می‌تواند در روابط اقتصادی تاثیر زیادی داشته باشد. به عنوان مثال موضوع کالای حلال یکی از مواردی است که معرفی آن در دیپلماسی عمومی می‌تواند جایگاه ویژه‌ای داشته باشد و همگرایی اسلامی، احساس قرابت فرهنگی و تمدنی می‌تواند در اقبال مردم کشورهای همسایه به کالاها و خدمات ایرانی بسیار موثر باشد.

همگرایی و هم افزایی با دستگاه‌ها و سازمان‌های استانی همچون آستان قدس رضوی، استانداری، حوزه‌های علمی و ...، تا چه حد به شما کمک کرده است تا بتوانید در مسیر دیپلماسی فرهنگی، به موفقیت دست یابید؟

مستحضرید سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی قرارگاه دیپلماسی فرهنگی است و با کمک نهادها و موسسات داخل کشور و ایجاد ارتباط بین آنان و نهادهای همانگون آنان در خارج کشور بخش عظیمی از وظایف خود را به انجام می‌رساند. استان خراسان دارای ظرفیت‌های بسیار زیاد تاریخی، تمدنی، علمی، ادبی و هنری است. این استان با بسیاری از کشورهای همسایه تاریخ و تمدن مشترکی را رقم زده‌اند حتی همسایه‌ای مثل ترکیه که در غرب کشور هم واقع شده قرابت فرهنگی و تاریخی خود را با خراسان پنهان نمی‌کند.

بارگاه ملکوتی امام رضا علیه السلام پایتخت فرهنگی و جهان شهر برکت و کرامت است که دارای ظرفیتی بین المللی بی نظیری است. عصاره تمام کشور بلکه جهان اسلام محسوب می‌شود. حضور سی میلیون زائر در سال در این شهر، فضای فرهنگی بی نظیری را در مشهد ایجاد کرده است.

البته سازمان فرهنگ آنگونه شاید و باید از این ظرفیت عظیم نتوانسته استفاده کند. در عین حال تاسیس یک نمایندگی در این شهر مقدس نشان از اهمیت آن برای این سازمان است. نهادی مثل آستان قدس رضوی نهادی بین المللی است و یک سازمان استانی به شمار نمی‌آ‌ید. به همین جهت همکاری سازمان و بهره گیری از توان علمی، فرهنگی و هنری آستان قدس رضوی توانسته کمک بسیار بزرگی را به تامین اهداف و انجام ماموریت‌های سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و پیشبرد دیپلماسی فرهنگی و دیپلماسی عمومی کند.

آستان قدس رضوی یک موسسه موقوفاتی و مردمی است که از جامعیت کامل دینی،هنری، فرهنگی و حتی اقتصادی برخوردار است بنا بر این منابعی که برای پیشبرد دیپلماسی عمومی در خارج کشور لازم داریم یکجا در این آستان مقدس جمع است.

در همکاری با آستان قدس رضوی توانستیم منبع بزرگ میراث دینی، تاریخی، هنری و فرهنگی این آستان را به کمک دیپلماسی عمومی بیاوریم که در رأس آن می‌توان این زمینه‌ها را برجسته دید؛

قرآن، در دیپلماسی قرانی در ابعاد مختلف منابع آستان قدس رضوی با پیگیری نمایندگی سازمان فرهنگ توانسته کمک بزرگی به دیپلماسی عموی و رایزنان فرهنگی باشد. آستان قدس دارای گنجینه کامل و هولدینک جامع در حوزه قرآن است.

در حوزه عمومی، مهد الرضا در زمینه آموزش روخوانی، قرائت و حفظ هم در حرم مطهر هم در سطح شهر مشهد و سایر شهرها فعال است که همواره الگو برای مخاطبان قرآنی در خارج کشور و منابع درسی آن برای رایزن های فرهنگی ارسال شده است و تعداد زیادی از مربیان قرانی خصوصا از کشورهای همجوار با کمک آستان قدس آموزش دیده‌اند.

محافل قرآنی داخل حرم مطهر که هزاران نفر در آن شرکت می‌کنند، کتابخانه عظیم آستان قدس که دارای منابع قرانی بی نظیری از تفاسیر گرفته تا علوم قرآنی و کتب مربوط به موضاعات قرآنی و از همه مهمتر گنجیه نسخ خطی قرآنی آستان تاریخ کتابت قرآن تقریبا از صدر اسلام را دارد و از قرون مختلف اسلامی نسخ خطی قرآن در این گنجیه موجود است. در تعاملات فرهنگی و دیپلماسی عمومی میهمانانی که مشهد می‌آیند از این گنجیه بازدید و اعجاب آنها برانگیخته شده و معرفی این گنجینه به جهان، عظمت فرهنگی جمهوری اسلامی ایران را به رخ می‌کشد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی موسسه‌ای پژوهشی است که در حوزه قرآنی آثار ماندگاری را همچون سایر شعوب علوم اسلامی از خود به جا گذاشته است.

«المعجم فی فقه لغة القرآن و سرّ بلاغته» یکی از شاهکارهای علوم قرآن است که به ابتکار مرحوم آیت الله واعظ زاده خراسانی شروع شد و الان در سرتاسر جهان جایگاه عظیمی یافته است. حتی آنان با کینه و حسد با میراث بزرگ اسلامی درایران برخورد کرده و با جمهوری اسلامی به ناحق و کورکورانه دشمنی می‌کنند در مقابل این اثر بزرگ سرخم کرده و این اثر تا به حال ۵۱ جلد آن چاپ شده به کتابخانه‌های آنان راه یافته است.

دانشگاه علوم اسلامی رضوی دارای رشته کاملی در علوم قرآن و تفسیر است و این چرخه علوم قرآنی به اینگونه کامل است. الان در دیپلماسی قرآنی با همکاری نمایندگی سازمان و مشارکت رایزنی‌های فرهنگی، بین الملل آستان قدس رضوی و دانشگاه علوم اسلامی رضوی کرسی علمی گفتگوی قرآنی تشکیل شده که اولین نوبت این گفت وگوها در ماه رمضان گذشته با مصر صورت گرفت.

از جمله مواردی که می‌توان اشاره کرد قراردادی است که بین آستان قدس رضوی و بنیاد قرآنی رستو در مالزی منعقد شد. با همکاری سازمان و آستان قدس رضوی در حوزه ادیان گفتگوها و همایش‌های متعددی برگزار شده که مجال نام بردن از یکایک آنها نیست. تفاهمنامه‌های زیادی با  کتابخانه‌ها و موزهای آستان با همکاری سازمان با طرف‌های خارجی منعقد شده است. گروه های زیادی برای مرمت نسخ خطی از سوی آستان به کشورهای مختلف به خصوص کشورهای همجوار اعزام شده و دوره‌های متعددی برای کارشناسان خارجی برگزار شده؛ به عنوان مثال دو نفر از کارشناسان از کتابخانه غازی خسرو بیک بوسنی بزودی به مشهد می‌آیند و دوره خود را آغاز می‌کنند.

گنجینه نسخ خطی آستان آثار مهمی را دارد که برای کشورهای همجوار بلکه برخی دیگر از کشورهای دور دست هم جنبه هویتی دارد که در برنامه‌ای با عنوان سه شنبه‌های فرهنگی با همکاری رایزنی‌ها از آن رونمایی می‌شود. به عنوان مثال اثری از اولین جهانگرد و کارگزار اسلامی که به منطقه غازان رفته که امروز بخشی از خاک روسیه است بنام سفرنامه ابن فضلان در برنامه ۳۱ خرداد ۱۴۰۲ رونمایی شد. البته موضوع همکاری با آستان قدس فرصت جدایی می‌طلبد، فقط اشاره کنم همکاری‌ها با آستان قدس بسیار گسترده است، چه در زمینه‌های علمی و چه دینی و چه هنری که باید اذعان کنم نمایشگاه‌های زیادی با مشارکت آستان قدس رضوی از هنرهای تجسمی برگزار شده که بسیار مورد توجه مردم کشورهای میزبان واقع شده است.

یکی از همکاری خوب ما با آستان قدس رضوی در رسانه‌های نوپدید که توانسته میزبانی بلاگرهای زیادی از کشورهای مختلف، تهیه محتوای رسانه‌ای و.. سایر موارد را پوشش دهد. یکی از کارهای خوب رسانه‌ای با آستان قدس برگزاری جلسات دینی برای مخاطبان رایزنی‌های فرهنگی به صورت آنلاین و زنده از حرم مطهر امام رضا علیه السلام است.

البته بهتر است کمی هم به سایر نهادها بپردازیم نمایندگی سازمان پنج استان را در شمال شرق پوشش می‌دهد که همواره توانسته‌ایم با بهره‌گیری از ظرفیت‌های آنها، پشتیبانی موثری را از رایزنان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در صف مقدم دیپلماسی عمومی شکل بدهیم. یکی از آن مسائل پیگیری اهداف کمیته فرهنگی امنیت پایدار مرزها است که در این خصوص توانسته‌ایم خواهر خواندگی بعضی از شهرهای استان‌ها در دو مرز را پیگیری کنیم و برخی برنامه‌های فرهنگی و مراسم‌های هنری را برگزار کردیم. البته استان خراسان رضوی از ویژگی‌های بیشتری برخوردار است و موضوع زیارت نیز در این استان برجستگی ویژه‌ای دارد که همواره با استانداری، آستان قدس و سایر نهادهای مرتبط همکاری کردیم.

با توجه به جایگاه مهمی که مشهد مقدس و خراسان رضوی نزد شیعیان جهان و مسلمانان منطقه دارد، چگونه می‌توان از این ظرفیت منحصر به‌فرد در راستای پیشبرد اهداف فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، بهره برد؟

مشهد به عنوان مضجع شریف امام رضا علیه السلام، قبله عشاق این امام بحق و پاره تن پیامبر(ص) است. هر ساله بیش از هشت میلیون نفر از سراسر جهان به زیارت مشرف می‌شوند، و افراد شاهد برکات انقلاب و پیشرفت‌های جمهوری اسلامی هستند. هریک سفیری برای انقلاب می‌شوند و پیام  انقلاب را به سرتاسر جهان می‌برند. به عنوان مثال من از بسیاری زائرین  که از کشورهای غربی می‌ایند شنیدم که تمیزی شهر مشهد و ابادانی آن مورد توجه آنها واقع شده و موجب اعجاب‌شان بوده است. در کنار این مساله علاقه‌مندی اهل سنت به زیارت باید مورد توجه قرار گیرد.

به نظر می رسد ما به ظرفیت‌های زیارت خوب توجه نکردیم. زیارت آورده بزرگی برای ما در حوزه دیپلماسی عمومی دارد. البته کارهای خوبی در حرم مطهر برای زائرین غیر ایرانی صورت می‌گیرد که درخور تقدیر است. ولی بیش از این می‌توان در حوزه‌های فرهنگی از این موضوع بهره برد.

در مدتی که مدیر زائرین غیر ایرانی بودم موضوعی که خیلی زیاد توجه‌ام را جلب کرده بود، تاثیرعجیبی بود که حرم مطهر بر توریست‌های غیرمسلمان داشت. حتی در مورد شبهات سیاسی می‌دیدم در این فضا پذیرش بیشتری دارند و با آرامش بیشتری مسائل را طرح می‌کنند و پاسخ ها را به دقت گوش می‌کنند و با انصاف و آرامش می‌پذیرند. همایش‌های بزرگی را که می‌توان با استفاده از حضور زائرین و توریست‌ها در حرم مطهر برگزار کرد. این موارد از نکاتی است که بیشتر باید مورد توجه قرار گیرد، ما سعی کردیم از این فضا با همکاری خوب مدیریت زائرین غیر ایرانی، استفاده کنیم ولی نیاز به توجه بیشتر مسئولین آستان قدس و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی داریم. 

چه تجربه‌ای از فعالیت‌های منطقه‌ای شما در راستای دیپلماسی فرهنگی، توسط سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزن فرهنگی کشورمان در سایر مناطق دنیا، می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد؟

ما مسایل زیادی داریم که در ارتباطات فرهنگی می‌توان به آن پرداخت. ولی امکانات ما بسیار محدود است. لذا باید مسائل خود را احصا و اولویت‌بندی و ثانیا تقسیم وظایف کنیم. می‌بینیم گاهی دو دستگاه حتی چند دستگاه یک کار را انجام می‌دهند، این مضر است و انرژی و منابع اندک مالی و نیروی انسانی ما را به هدر می‌رود. فکر می‌کنم سازمان به عنوان قرارگاه فرهنگی اولین کاری را که باید انجام دهد شناسایی کامل مسائل، اولویت بندی و تقسیم وظایف است. کار فرهنگی و دیپلماسی عمومی از کارهایی است که دیربازده است، ولی اثر آن ماندگار دارد پس باید کارمان حساب شده و مداوم باشد. کمی بیشتر به کارهای زیر بنایی توجه کنیم .

امروز یکی از بخش‌های توانمند در مشهد تولید محتوای رسانه‌ای خصوصا انیمیشن است و توانسته در دنیا بازاری را هم برای خود پیدا کند. اما این کافی نیست. در حالی که اگر به طور جد امکانات دستگاه دیپلماسی فرهنگی ما پای کار بیاد چند برابر می‌توان از آن استفاده کرد و از آن در راه اهداف انقلاب اسلامی نیز بیشتر بهره برد. موارد زیاد دیگری هم هست که باشد در مجال دیگری.

سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی واحد خراسان رضوی، چه دستاوردهای مهمی در فعالیت‌های فرهنگی بین‌المللی داشته است و چه برنامه‌هایی در آینده نزدیک دارد؟

البته بخشی از دست آوردها در خلال این گفت وگو اشاره شد. به برخی دیگر می‌توان اشاره کرد که یکی از آنها تقویت بینش بین‌المللی دستگاه‌های استان‌های پنجگانه است. این نمایندگی گزارش‌ و تحلیل‌هایی که در رصد محیطی از سوی رایزنی‌ها تهیه می‌شود و برای نمایندگی ارسال می‌شود را دسته بندی و انتخاب می‌کند و برای ارگانه‌های مرتبط ارسال می‌کند که این کار نسبت به آگاهی بخشی بسیار موثر بوده و انگیزه کار بین المللی و همکاری با سازمان در راستای دپلماسی فرهنگی را افزایش داده است و شناخت بیشتری برای آنان از محیط پیرامونی ایجاد کرده است، روابط خوبی که نمایندگی با دانشگاه‌های استان ایجاد کرده ضمن بهرمندی از توان علمی آنها توانسته گام‌های مهمی را در دیپلماسی دانشگاهی بردارد.

کار مهم دیگر کار بر روی مشترکات جمهوری اسلامی ایران با کشورهای مختلف در حوزه تمدنی خراسان رضوی است که از آن جمله به مفاخر مشترک باید اشاره و تلاش برای زنده کردن هویت مشترک کرد. نمایندگی خراسان در پشتیبانی از رایزنی‌های همجوار خوب عمل کرده است که از آن جمله می‌توان به ارسال هزاران جلد کتاب و قران کریم اشاره کرد؛ یکی از کارهای در دستور کار ما قرار دارد همکاری در حوزه اندیشه اسلامی و بهره‌گیری از تمدن مشترک خراسان با کشورها مختلف است که از آن جمله برنامه ریزی برای همایشی در مورد «امام محمد غزالی» است.