اشاره

یادداشت فرهیخت: دکتر امیر حسین بانکی عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، نماینده ی مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی، استاد الهیات و فلسفه دانشگاه الهیات و معارف اسلامی اصفهان و قائم مقام و دبیر ستاد فرهنگ دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی است. 

وی در سفر پنج ماه پیش خود به مشهد الرضا (مورخ سوم بهمن ۱۴۰۱) و شرکت در گفت و گویی هم افزا با رئیس و اعضای پژوهشگاه زیارت و گردشگری دانشگاه فردوسی مشهد، به نکات مهم و خوبی اشاره کرده است.

هرچند این گفت و گو، پنج ماه پیش انجام شده و در وبگاه این پژوهشگاه منتشر، اما با توجه به حذف مقوله ی خطیر و بسیار مهم «زیارت» از سند برنامه ی هفتم توسعه ی کشور، و با عنایت به این که در آن زمان، خود ایشان، پیش بینی حذف یا قصور برنامه نویسان را نسبت به این مهم کرده، از این رو شایسته دیدیم آن را با اندکی اصلاحات گرامری، مجدداً اینجا بازنشر کنیم. 

مجموع این مطالب و ایده ها و نظریات می تواند برای فعالان حوزه ی زیارت و گردشگری دینی بویژه فعالان رویکرد بین المللی مشهد و خاصه دغدغه داران تسهیل و تسریع و معرفت افزایی زیارت زوار غیر ایرانی، بسیار راهگشا باشد.

بویژه آن قسمت ابتدایی صحبت که صراحتاً اشاره دارد: سرمایه ی اجتماعی دولت ها و حتی صدا و سیما روز به روز کاهش و سرمایه ی اجتماعی امام رضا(ع) و رسانه های رضوی روز به روز افزایش می یابد؛ حال این زیارت است که می تواند به دولت ها کمک کند و نه بالعکس!

تلویحاً اشاره به این که نباید از حذف مقوله ی زیارت از سند هفتم توسعه ی کشور زیاد نگران باشیم که چرا کاچی را تبدیل به هیچی کردند؟! به لسانی دیگر اقیانوس ظرفیت های بالقوه و بالفعل و خاموش مضجع منور رضوی در مشهد، آن قدر گسترده و زیاد است که این بی اعتنایی که نه، بلکه قصور نابخشودنی و کوتاهی محرز دولت نسبت به تسهیل و تسریع و تمهید زیارت مضاجع و ذوات مقدس اهل بیت (علیهم السلام) چه در مشهد، چه قم و چه شیراز و حتی در اقصی نقاط کشور و در مقابر امام زاده های واجب التعظیم، اصلاً به چشم نمی آید و به لسانی دیگر، برای کاچی سخت نگیرید! فاصله اش با هیچی، همچی زیاد هم نبود!

و اما اصل گفت و گو:

متن کامل این گفت و گو را به صورت مشروح در ذیل می خوانیم:

زیارت نه شاخه ای از فرهنگ عمومی کشور بلکه یک مقوله فرهنگ ساز است. بنده در این جا بیشتر به این می پردازم که نوع نگاه به سند زیارت به چه صورتی باید باشد. در این راستا، گاهی در مقوله زیارت مثل بسیاری از بخش های دیگر، نگاه به دولت و حاکمیت است که در واقع دولت چه خدمتی را برای این حوزه می خواهد انجام بدهد.

اما گاهی این نگاه معکوس است. به این معنی که کشور و دولت در حال حاضر دارای خلا ها و چالش های جدی است. این مشکلات به واسطه امام رضا(ع) حل شود. به طور مثال از ده سال قبل تا کنون سرمایه اجتماعی دولت به طور مداوم کاهش یافته است و در حال حاضر به پایین ترین حد خود رسیده است اما نگاه می کنیم که در مقابل سرمایه اجتماعی امام رضا(ع) پایین نیامده است.

یعنی آن نقطه ارتباط و اعتماد را که همه گروه ها و اقشار در آن قرار بگیرند، باید در رابطه با امام رضا(ع) و حرم رضوی دیده شود. در حرم امام رضا(ع) همه اقشار ملت را می بینیم و مخصوص قشر مذهبی یا انقلابی خاص نیست، حتی افرادی که تا حدی به تکالیف دینی پشت کرده اند اما در حرم امام رضا(ع) حضور پیدا می کنند.

با وجود ضعفی که در سرمایه اجتماعی در نهادهای دیگر مانند صدا و سیما ایجاد شده است و جایگاه ملی خود را از دست داده اند، اما سرمایه اجتماعی این نقطه (حرم رضوی) کاهش نیافته است.

حاکمیت می تواند برای تامین سرمایه اجتماعی کشور روی حرم رضوی و مقوله زیارت حساب کند. به عبارتی زیارت به عنوان یک زیر مقوله از مجموعه مقولات کشور نباید دیده شود، بلکه باید مقوله اساسی باشد که می تواند هم ضعف سرمایه اجتماعی کشور، هم ضعف در سرمایه معنوی کشور و هم ضعف در مسائل فرهنگی و تربیتی را جبران کند. حتی بحث زیارت می تواند ضعف در سرمایه های انسانی و هنری را نیز بر طرف کند که این نشان می دهد زیارت یک مقوله تک بخشی نیست و به همه بخش ها ارتباط دارد.

اگر با این نگاه به زیارت به سند نویسی اقدام کنیم، نوع سند نویسی ما متفاوت خواهد شد. شاید یکی از راهبردی های جدی برای حل مسائل کشور، تقویت امر زیارت باشد و در واقع از این زاویه خیلی از خلا های کشور را برطرف کنیم.

کارهای خوبی در چهل سال گذشته انجام شده است. به خصوص بعد از انقلاب بحث زیارت به شدت رشد داشته است. یکی از شاخص هایی را که می توان قبل از انقلاب و بعد از انقلاب بررسی و مقایسه کرد، فرهنگ زیارت است. 

مقایسه های دیگری نیز می توان انجام داد، مانند ضریب رشد زیارت، تنوع مکان های زیارتی، مقایسه حرم امام رضا(ع) با دیگر حرم های زیارتی و حتی دیگر اماکن مذهبی. این مقایسه های با اماکن دیگر زیارتی نشان می دهد زیارت در حرم رضوی مداوماً رشد داشته است و خود حرم رضوی در بسیاری از شاخص ها از جمله مساحت، از دیگر حرم ها پیش تر است. لذا بعد از انقلاب در اکثر حوزه های کشور حرکت دائما رو به رشد نداشته ایم اما در مقوله زیارت و حرم رضوی این رشد همیشگی بوده است.

اما نظر بنده اینست ما در بحث سند زیارت باید یک جهش داشته باشیم. به عبارتی، حرم رضوی باید به معنی واقعی کانون سرمایه اجتماعی، علمی، زیارتی و... شود.

برخی از گردشگری به عنوان گوشت لخم اقتصاد و محور اقتصاد مقاومتی یاد می کنند. اما با توجه به شرایط خاصی که داریم، نمی توانیم برخی از محدودیت ها را کنار بگذاریم و گردشگری ما بدون این محدودیت ها پیش برود. 

البته در همین چارچوب های موجود ظرفیت های زیادی در بحث گردشگری داریم که از آن استفاده نمی شود، حتی در برنامه هفتم هم که موضوعات کلیدی را مشخص می کنند، بحث گردشگری جزء این موضوعات کلیدی نیست.

مزیت زیارت حرم رضوی جدای از بخش گردشگری می تواند قدرت رفت و آمدهای بین المللی به کشور ما را جهش بدهد. از طرفی یکی از مسائل جهانی ما، بحث ایران ستیزی است، با حرم رضوی می توانیم مسئله ایران ستیزی را حل کنیم. این موارد ویژگی هایی هستند که حرم رضوی داراست اما با وجود همه پیشرفت های حرم رضوی، ما از این سرمایه یک در هزار هم استفاده نکرده ایم.

بعد از انقلاب وسعت حرم چندین برابر شده است، اما همچنان می بینیم همه صحن ها پر می شود. به عبارتی فیاضیت امام رضا(ع) محدودیتی ندارد و محدودیت از سمت ماست که امکان پذیرایی از میهمان امام رضا(ع) را داشته باشیم. هر چه وسعت حرم رضوی را افزایش می دهیم، کشش امام رضا(ع) بیشتر می شود و میهمانان بیشتری را جذب می کند.

من الان به شما می گویم اگر ما یک تمهید بگذاریم که حرم امام رضا(ع) ده برابر شود، زوار امام رضا(ع) ده برابر خواهد شد یعنی آن کششی که حضرت قرار است ایجاد کند و میهمان های خودشان را  بیاورند می آورند . 

مشکل محدودیت های ما است. ما هرچه حرم را گسترش می دهیم چگالی زائر بیشتر نمی شود نسبت به ان محیط و فضایی که ایجاد می کنیم از نظر فیزیکی یا فضایی که از نظر هتلی یا اسکان فراهم می کنیم، امام رضا(ع) میهمان دعوت می کند . 

اگر ما بیاییم واقعاً بدانیم که این یک معدنی است که ما از یک هزارمش بیشتر استفاده نکردیم و خیلی جای استخراج دارد آنوقت نوع سندی که می نویسیم جور دیگری است.

یعنی اصلاً نوع جغرافیایی که برای حرم قائل می شویم محدود به این که می رویم در نگاه این که چطور حرم را از نظر محل تشرف ده برابر ببینیم . ما چه کار کنیم که فرودگاه مشهد باید مثل فرودگاه امام خمینی باشد . 

نگاه ما این باشد که اینجا مرکز بین المللی باشد یعنی فقط به نگاه ایران نگاه نکنیم قطعا این فرودگاه گنجایش ندارد . یعنی اگر بیاییم مشخص کنیم ما تا پنج سال یا شش سال دیگر می خواهیم زوار امام رضا(ع) ده برابر شود ، زوار بین المللی شان سی برابر می خواهد بشود، آنوقت دیگر باید تمام آن ساختارهایی که می تواند پذیرش این میهمان ها را داشته باشد را تعریف کنیم و در سند انجام دهیم . 

من معتقدم این به تنهایی می تواند مشکلات اقتصادی کشور ما را حل کند و هم می تواند مشکلات اجتماعی ، تربیتی حل کند . یک سری کارهایی در ارتباط با حرم امام رضا(ع) طرح می شد. یک سری موفقیت هایی پیدا کرده است ، من معتقدم باید جدی گرفت.

رسانه رضوی باید به عنوان یک رسانه بین المللی باید جدی گرفته شود حتی فراتر از رسانه صدا و سیما . چون سرمایه امام رضا(ع) محدود به ما نیست باید متعلق به همه باشد . به نظرم در این سند این باید دیده شود . 

علاوه بر وجود حضرت رضا علیه السلام یکی از ظرفیت های قشنگی که برای ما ایجاد شده وجود مضجع حضرت معصومه سلام الله علیها در قم یا احمد ابن موسی شاهچراغ در شیراز است که بین ما ایرانیان بسیار محبوب است و در خارج از کشور هم بسیاری به ان اعتقاد دارند.

 می بینیم که در جوار مضجع منور حضرت زینب سلام الله علیها در دمشق یک منطقه بین المللی ایجاد شده است ، بسیاری از محبان اهل بیت س از بیست یا سی کشور در این فضا همجوار شده اند. اما در واقع ما مشهد، شاهد چنین منطقه ای نیستیم! حتی در سند زیارت هم ایده آفرینی های زیارتی که منحصر به مشهد باشد را نمی بینیم . این جریان ورود امام رضا(ع) به ایران حلقاتی ایجاد کرد، یک نقاط نوری در کشور ایجاد کرد 

در واقع وقتی که یک زائر غیرایرانی به مشهد می آید، حتی اگر یک روزه، ما باید یک برنامه ریزی داشته باشیم و این تورهای زیارتی در کل کشور پخش شود و دور بزند. این به نظرم یک زمینه ای است که اگر یک خورده ای نگاهمان در این سند در ابعاد مختلفش ببریم در خیلی از زمینه ها می تواند مرکزیت پیدا کند.

این خیلی فرصت خوبی است که خادم این حرم، رئیس جمهور شده است. یک فرصت استثنائی است . به نظرم در دوره آقای رئیسی فرصت خوبی است که ما پایه های ان حرکت تمدنی را بر محور امام رضا(ع) فراهم کنیم و اینجا یک تمدن رضوی را به تصویر بکشیم. بر روی اتصال زیارت اربعین هم به بیست و هشت صفر کار کنیم . 

یعنی ببینیم جریان زیارتی اربعین را چه شکلی می شود به این سمت سوق داد؟ الحمدلله کارهایی چند ساله شروع شده است . این را جدی بگیریم یعنی این زیارت اربعین که جریان فوق العاده ای است اینها باید یک کاری کنیم به محدوده عراق و روز اریعین ختم نشود.

تا رساندن اینها به بیست و هشت صفر، باید یک طوری یک معبری بزنیم و جریان را بکشیم در ایران و در ادامه اربعین هم به نظرم الان در بودجه سال آینده، زیر ساخت های اربعینی بودجه بسیار بالایی دیده اند. یعنی چندین برابر بودجه ای که برای کل مصلی ها دیدند و برای مساجد دیدند برای زیر ساخت های اربعین دیدند . 

ما باید در جریان زیارت اربعین به خصوص اینهایی که از آسیای شرقی می آیند، اینها را بعد از اربعین سوق دهیم جریانات را به سمت مشهد و امام رضا(ع) ختم کنیم . این هم از نکاتی است که ان شالله اگر به آن توجه شود، خیلی میتواند کمک کند .

در عین حالی که حرم امام رضا(ع) باید در آن ارزش های انقلابی منتقل شود، باید منتظر باشیم که این حالت فراگیری حرم از دست نرود . این خیلی ظرافت لازم دارد که ما چه کار کنیم که یعنی همه حرم را و حسی که به حرم دارند ولو اینکه نظام را قبول نداشته باشند و انقلاب را قبول نداشته باشند ولی نسبت به حرم احساس بیگانگی نکنند . 

این خیلی ظرافت دارد که بدون اینکه ما از دست بدهیم آن المان هایی که باید کار کنیم مثلا این کسی که زیارت می آید، باید یک جور باشد که نوع اعتقادات و باورش در مسائل انقلابی تقویت شود.

منتهی این زیست بوم را مواظب باشیم این حالتی که الان پیدا کرده است که حتی قشر خاکستری یا قشر نزدیک به سیاه هم باز خودشان را متعلق به این حرم میدانند و با عشق و شوق می آیند.

ما باید خیلی مواظب باشیم یک احساسی منتقل نکنیم که به اینجا یک عده افرادی می آیند که من دوستشان ندارم! و بگوییم من امام رضا(ع) را دوست دارم ولی اینها را دوست ندارم! اینها را باید خیلی با ظرافت کار کنیم و باید در سند ملاحظه اش بشود که حرم امام رضا(ع) این مسیر چگونه طی شود و در عین حالی که باید در مسیر اصلی انقلاب حرکت کند ان رنگ و آب عمومی و فراترش را از دست ندهد.

پایان