«مدرسه خواجه مشهد» در ناحیه «شهر توس» تاجیکستان، یکی از نخستین بناهای اسلامی در این سرزمین است. به گزارش خبرنگار خبرگزاری فارس در دوشنبه، مردم ناحیه "شهر توس" معتقدند که "خواجه مشهد" نام یک دانشمند و مبلغ اسلامی است که از خاورمیانه وارد این منطقه شده و مدرسه‌ای را بنا نهاد که بعدها موسوم به مدرسه "خواجه مشهد " شده است. این مدرسه در روستای "صیاد" از ناحیه "شهر توس" تاجیکستان، در یکی از مناطق جنوبی کشور واقع شده است. مورخان قدمت این مدرسه را 1200 سال دانسته و معتقدند که این شخصیت برجسته اسلامی در روستای صیاد چشم از جهان فرو بست و در زیر گنبد این مدرسه آرمید که در سال‌های بعد، 54 تن از مریدانش نیز در کنار مرقد وی به خاک سپرده شدند.... کارشناسان مسائل فرهنگی و همچنین مردم منطقه معتقدند: برخی از بزرگ‌مردان عرفان و اندیشه اسلامی در این مدرسه تحصیل کرده‌اند که از آن جمله از "ناصر خسرو" نیز نام برده‌اند. مدرسه خواجه مشهد از قرن 9 تا 13 میلادی فعال بود و سهم بسزایی در گسترش اسلام در ماوراءالنهر داشت، ولی با حمله مغول این مدرسه تخریب شد و شمار زیادی از مدرسان و طلاب این مدرسه شهید، زخمی و آواره شدند. ساختمان مجموعه عبارت از 2 بخش گنبدی است که توسط یک پیش‌ایوان بلند به هم پیوسته‌اند. دیوار آن به قطر 3 متر در طول 12 قرن همچنان پابرجاست که راز ماندگاری آن‌ را به خاص بودن ترکیب مهندسی بنا که متعلق به خواجه مشهد است، می‌دانند. ساختمان دارای حجره‌ها، نیایشگاه، چله‌خانه و تالارهای جداگانه‌ای است و روزنه وسط هر 2 گنبد، مسیری برای ورود روشنایی و گرما و تبادل حرارت و رطوبت و همچنین آگاه شدن از اوقات شرعی و رصد ستاره‌ها از درون ساختمان است. در مقابل ساختمان اصلی، آثاری از وجود بناهای دیگر به چشم می‌خورد که به نظر می رسد محل اقامت مدرسان این مدرسه بوده است. طی بیش از 1000 سال اخیر، خواجه مشهد نزد مردم محلی از احترام و تقدس خاصی برخوردار بوده که حتی در دوران شوروی نیز به‌رغم ممنوع بودن حضور در اماکن مذهبی و زیارتی، این محل یکی از زیارتگاه‌های اهالی منطقه بود. ولی در نیمه دوم قرن 20 در دوران شوروی سابق این میراث کهن اسلامی مورد توجه دولت وقت قرار گرفت، به طوری‌که تعدادی از باستان‌شناسان نامی شوروی طی سال‌های 1962، 1974 و 1987 اقدام به انجام عملیات باستانشناسی در این محل کردند. "محمدیوسف عظیم‌اف" مسئول حفاظت از این میراث کهن که این پیشه را از پدرش به ارث برده است، در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری فارس گفت: نماد و طرح اصلی خارج و داخل این ساختمان را به طور کامل به یاد دارد. وی تصریح کرد: قبل از شروع مطالعات باستانشناسی در سال 1962 دور تا دور هر 2 گنبد آیه‌هایی از قرآن مجید حک شده بودند که با آغاز این تحقیقات آجرهای حاوی این آیه ها کنده شدند که تاکنون از آنها خبری نیست. عظیم‌اف گفت: به جز 13 لوح حاوی آیات قرآن، روی 34 لوح ابیاتی حک شده بود که آنها نیز از مفقود شده‌اند؛ زیرا با آغاز تحقیقات محققان روس، آنان ورود دیگران را به این فضا ممنوع و اشیاء کشف شده را با خود به خارج منتقل کردند و هنوز هم جای خالی 13 لوح مذکور بر روی دیوار گنبد مشاهده می‌شود، اما از وجود الواح خبری نیست و باستانشناسان روس ما را از این میراث گرانمایه دینی و فرهنگی محروم کردند. وی خاطر نشان کرد: در سال 1962 باستانشناس روس با مدیریت "نیمس‌اف" مطالعه بر روی خواجه مشهد را آغاز و کتاب‌ها و نسخ خطی فراوانی کشف کردند که در حال حاضر تنها تعداد معدودی از آنها در مراکز فرهنگی ملی کشور چون موزه "تاریخ شناسی" احمد دانش و موزه "کمال الدین بهزاد" در شهر دوشنبه و همچنین موزه "مدرسه خواجه مشهد" در ناحیه شهرتوس وجود دارد و بخش اعظم آنها به خارج از کشور منتقل شده‌اند. به گفته مسئول این بنا، تاکنون تحقیقات تاریخی و باستانشناسی کاملی درباره این میراث کهن، ملی، اسلامی و فرهنگی که به بازسازی و ترمیم کلی نیاز دارد، صورت نگرفته است زیرا پس از فرو پاشی شوروی سابق و گسترش بی‌رویه بخش کشاورزی به اطراف این بنای قدیمی و در نتیجه بالا آمدن سطح آب‌های زیر زمینی، رطوبت به پایه‌های دیوارهای مدرسه نفوذ کرده و بعد از گذشت 1200 سال شکافی در دیوار غربی ساختمان مدرسه ایجاد شد که مدرسه را با خطر تخریب مواجه کرد. عظیم‌اف در ادامه گفت: خوشبختانه به مناسبت بزرگداشت هزارمین سالروز "ناصر خسرو" که یکی از دانش‌آموختگان این مدرسه بود، در سال 2001 میلادی وزارت فرهنگ تاجیکستان با همکاری سفارت جمهوری اسلامی ایران، با ترمیم بخش غربی ساختمان مدرسه، از تخریب بخشی از مدرسه جلوگیری کرد. وی در ادامه افزود: در مرحله بعد سفارت آمریکا وارد عمل شد و طی سال‌های 2003 تا2010 ترمیم و بازسازی خواجه مشهد را دنبال کرد و بلاخره حدود 2 ماه پیش، 2 بخش از این مجموعه بازسازی شد ولی برای بازسازی تمام این مجموعه زمان و هزینه زیادی لازم است. فضای این مجموعه 1،5 هکتار است که در حال حاضر تنها حدود نیمی از آن بازسازی شده و کتابخانه و اتاق‌های متعلق به مدرسان و طلاب همچنان نیازمند ترمیم هستند. "خال محمد رحمانف" رئیس ناحیه "شهر توس" نیز در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری فارس، مدرسه خواجه‌مشهد را میراث تمدن اسلامی و ایرانی دانست و تصریح کرد: از نظر معماری و هندسی این مجموعه از برجستگی‌های خاصی برخوردار است زیرا هنوز هم براساس تابش نور آفتاب به داخل ساختمان مدرسه می‌توان اوقات شرعی را مشخص کرد و دیگر اینکه طرح ساختمان مدرسه به نحوی است که در طول روز نور آفتاب به تمام دیوارهای داخل می‌رسد که برای جلوگیری از افزایش رطوبت دیوارهای بنا صورت گرفته و برای رسیدن به این هدف محاسبات هندسی و ریاضی دقیقی صورت گرفته است. رحمانف گفت: علاقمند است تا کشورها و سازمان‌های بین‌المللی در زمینه رسیدگی بیشتر به حفظ میراث تاریخی و فرهنگی این منطقه مشارکت کنند و امیدوار است که جمهوری اسلامی ایران نیز توجه خاصی به این موضوع داشته باشد. وی تلاش برای ثبت مدرسه خواجه مشهد در فهرست آثار جهانی در سازمان یونسکو را یکی از فرصت‌های افزایش توجه به این بنا و میراث مهم ملی و اسلامی دانست.