وجود بارگاه ملکوتی امام هشتم موجب شکل‌گیری بزرگ ترین وقفیات جهان در مشهد شده است. وقف از آغاز ظهور اسلام مورد توجه این دین آسمانی بوده است و در منظومه فکری اسلام جایگاه برجسته ای داشته است؛ وقف فقط جنبه اقتصادی ندارد بلکه از ابعاد مختلفی مورد توجه است. در گفت و گوی با حجت الاسلام حجت گنابادی نژاد مدیرکل اوقاف و امور خیریه خراسان رضوی به بررسی جایگاه وقف در اندیشه اسلام و نقش آن در جامعه اسلامی پرداخته ایم که در ادامه می خوانید. #اهمیت وقف در اسلام... * بیایید از اینجا شروع کنیم که در ذهن همه ما این سئوال وجود دارد که چرا وقف این قدر در اسلام اهمیت دارد و در کنار همه مسائل مالی خداپسندانه ای که در اسلام وجود دارد، چرا در اندیشه اسلام و در روایات و سیره عملی معصومین اینقدر به فرهنگ وقف تاکید شده است؟ ..... ** بله من برداشت شما را تایید می کنم، اهمیت وقف در اسلام آنقدر زیاد است که به نظرم باید بیش از آنچه که اکنون در مورد آن صحبت می شود مورد توجه قرار گیرد و باید موضوع جدی تحقیقات و پژوهش های علمی گسترده در حوزه و دانشگاه باشد.اما در مورد اهمیت وقف به طور مختصر می توان گفت؛ حضور پیامبر(ص) در مدیریت جهان اسلام را باید به دو مقطع تاریخی تقسیم کرد: یکی مقطع حضور تاریخی پیامبر در مکه است که ایشان به معرفی دین اسلام و شناسایی نیروهای اصلی و اولیه ای که تا آخر راه با پیامبر باقی ماندند و حتی برخی بعد ایشان در کنار امیرالمؤمنین(ع) و سایر ائمه این مسیر را ادامه دادند که این دوران را می توان دوران تثبیت اسلام نامید.دوره دوم مربوط به حضور پیامبر در مدینه است که شروع مدیریت اسلام در ابعاد مختلف و ارتباط با سایر ادیان و ملل در دنیای آن روز با هدف گسترش اسلام است که می توان آن را دوره گسترش و نشر اسلام دانست. #مدریت جامعه اسلامی با وقف آغاز می شودآنچه که در این میان قابل توجه است اینکه اولین پایگاهی که پیامبر بعد حضور در مدینه دستور تاسیس و پایه گذاری آن را دادند، مسجد قبا بود. مسجدی که صرفا محلی برای اقامه نمازهای یومیه نبود بلکه پایگاهی برای فعالیت های متعدد مسلمانان محسوب می شد؛ مسجد قبا نمونه کامل و برجسته از کارایی مسجد در اسلام است. اگر به هویت مسجد قبا مراجعه کنیم می بینیم که این مسجد یک موقوفه است یعنی پیامبر وقتی وارد مکه شد و مدیریت خود را آغاز کرد این مدیریت را از مکانی به نام مسجد شروع کرد؛ پیامبر دستور داد جمعی از مومنان بسیج شوند و مسجد قبا را بسازند. *این مسجد پس از تاسیس وقف شد؟**می دانید که مساجد همه موقوفه هستند صرف اینکه مسجدی ساخته شود و در آن نماز خوانده شود احکام شرعی وقف برای آن مترتب است. #یادگارهای علی(ع) در زمینه وقف*پس از پیامبر فرهنگ وقف در اسلام چطور ادامه یافت؟**بعد از پیامبر اسلام، معصومین به ویژه امیرالمومنین(ع) فرهنگ وقف را ادامه دادند. مجموعه موقوفات فراوانی از حضرت علی(ع) چه در دوران انزوا و خانه نشینی ایشان و چه در دوران امامت و مدیریت جامعه اسلامی موجود است. جالب است که موقوفات ایشان صرفا برای مسلمانان و گسترش معارف اسلام نبود بلکه حضرت با نگاه انسانی خود نیازهای جامعه را فراتر از مذهب و نژاد در نظر می‌گرفتند. مثلاً ایشان چاه های آبی را حفر کردند مخصوص سوارهایی که از آن مسیر عبور می کنند یعنی موقوفه حضرت برای حیوانات بود. همچنین سایر ائمه بر این موضوع تاکید داشتند که روایت های فراوانی از آنها در این زمینه نقل شده است. #همه ائمه به فرهنگ وقف توجه لازم را داشته اند * چرا در مورد وقف در میان ائمه بیشتر وقفیات حضرت علی(ع) مورد توجه قرار می گیرد و از سایر ائمه مثل امام رضا(ع) مسایلی در این زمینه مطرح نمی شود و ما اطلاعاتی نداریم که مثلاً فلان امام فلان مکان را وقف کرده اند در حالی که همه ما می دانیم چاه ها و نخلستانهای حضرت علی(ع) که هنوز هم باقی است موقوفه ایشان بوده؟  ** برداشت من این است که اینطور نیست که سایر ائمه اهتمام لازم را به وقف نداشته باشند. آیت الله نوری همدانی از مراجع تقلید تابستان امسال که در مشهد بودند فرمودند: از مسائل مهمی که در زمینه وقف باید به آن توجه شود، شناسایی و رسیدگی به موقوفات اهل بیت است که متاسفانه در این زمینه کم کار شده و به نظر من باید تحقیقات گسترده ای راجع به موقوفات همه ائمه انجام شود.اما اینکه شما گفتید حضرت علی(ع) نسبت به بقیه ائمه موقوفات بیشتری دارند به نظرم به دو دلیل است یکی اینکه ایشان چه در دوران خانه‌نشینی و چه در دوره حاکمیت جامعه اسلامی، مدت طولانی تری نسبت به سایر ائمه این فرصت کار را داشتند. ضمن اینکه ایشان الگوی نمونه و ممتازی در مدیریت جامعه اسلامی در همه زمینه ها شناخته و معرفی می شوند که وقف هم یکی از شئون مدیریتی است، ما در مورد سایر ائمه اطلاعات لازم را نداریم وگرنه آنها هم به وقف توجه جدی داشتند. * البته شاید هم به این دلیل است که حضرت علی(ع) نسبت به سایر ائمه فرصت حاکمیت جامعه اسلامی را پیدا کردند که حدود پنج سال بوده؟** این برداشت شما هم می تواند درست باشد اما باید توجه داشته باشیم که موقوفاتی از حضرت علی(ع) باقی مانده که مربوط به دوران انزوا و خانه نشینی ایشان است پس وقفیات حضرت فقط مربوط به دوران حاکمیت نمی شود. #نظام اقتصادی اسلام و فرهنگ وقف*وقف چه مزیت های و تاثیراتی برای جامعه و افراد به دنبال دارد که این قدر جایگاه برجسته در اسلام دارد؟**ما یک نظام اقتصادی را از اسلام شاهد هستیم که بخشی از آنها مثل خمس و زکات واجب هستند و برخی مثل وقف مستحب اند. وقتی ما همه اینها را کنار هم قرار می دهیم به یک منظومه همه جانبه ای از دیدگاه های اسلام در حوزه اقتصاد می رسیم که یکی از آنها وقف است.وقف یک سرمایه اقتصادی اسلامی است ولی از جهات مختلف امتیازاتی که دین اسلام برای آن قائل شده صرفا به کارکرد اقتصادی محدود نمی‌شود و به لحاظ انسانی اجتماعی، علمی، سیاسی، فرهنگی و... مورد توجه است.یک مسلمان به عنوان واجب شرعی مشمول پرداخت خمس یا زکات و اموری مثل زکات فطره و... است اما ما می بینیم برخی از افراد متمکن علاوه بر ادای این واجبات باز هم توان مالی فراوانی دارند. لذا اسلام نه به عنوان الزام بلکه به عنوان استحباب وقف را مطرح کرده و افراد را به این سمت سوق داده که امکانات مالی خود را در قالب وقف برای رفع نیازهای جامعه به کار بگیرند تا این امکانات در مسیر درست قرار گرفته و نیازهای جامعه برطرف شود. برطرف شدن نیازها فقط در کوتاه مدت نیست بلکه در طولانی مدت هم تا زمانی که موقوفه وجود دارد و مردم از آن استفاده می‌کنند، پاداش این وقف به واقف می رسد. پایداری وقف هم وابسته به قانون و حکومت نیست بلکه کاملا پشتوانه شرعی دارد. یعنی در همه زمانها و مکانها و شرایط به دلیل پشتوانه شرعی وقف، موقوفه به قوت خود باقی است. علاوه بر آن مردم به عنوان کسانی که از وقف منتفع می شوند بزرگترین حامیان موقوفان هستند به همین دلیل است که وقف در جامعه اسلامی موجب پیشگیری از تبعیض و فساد و فاصله اجتماعی و طبقاتی می شود. وقف یک فرصت دینی است که به شدت مورد حمایت اسلام قرار گرفته است.اسلام برای مجموعه وظایف اقتصادی تکالیفی را برای جامعه در نظر گرفته و پیش بینی کرده است که اگر یکی از رهاوردهای انقلاب اسلامی در افق بلندمدت احیای همین نظام اقتصادی، اسلامی که وقف جزو آنهاست باشد، ما به آرمانهای بلندی دست یافته ایم. #وقف یکی از مهم ترین ابعاد نظام اقتصادی اسلام * به قول شما نظام اقتصادی اسلام یک مجموعه است که قطعات مختلفی آن مثل یک پازل در کنار هم قرار گرفته اند و این نظام اقتصادی را شکل داده اند در این نظام اقتصادی وقف چه جایگاهی دارد؟ می توان گفت وقف مهمترین و اساسی ترین عنصر این نظام است؟** صد درصد اینطور است! به دلیل اینکه ما خیلی از موضوعات دیگر را در اقتصاد داریم که ابعاد آن محدود است، اما ابعاد نظام اقتصادی اسلام متعدد است که در میان آنها وقف جنبه های کامل و همه بعدی دارد اگر نگوییم مهمترین بعد نظام اقتصادی اسلام وقف است ولی به جرات می‌توان گفت از بااهمیت ترین ابعاد نظام اقتصادی اسلام، فرهنگ وقف است.  * برسیم به حوزه مدیریت شما که مدیر کل اوقاف و امور خیریه خراسان رضوی هستید وبزرگترین موقوفات کشور در خراسان قرار دارد، به چه دلایلی این اتفاق افتاده؟  به چند دلیل در خراسان موقوفات فراوانی وجود دارد که مهمترینش حضور حضرت رضا(ع) است. حضور ایشان موجب تثبیت و پایداری فرهنگ شیعی در خراسان شده و بارگاه ایشان علاوه بر ملجأ و پناهگاه برای ساکنان مشهد پناهگاهی برای همه زائران در طول تاریخ بوده و شرایطی را به وجود آورده که مشهد به یک نقطه کانونی و بی نظیر در جهان اسلام تبدیل شود. ما در هیچ نقطه جهان سرزمینی مثل ایران را سراغ نداریم که ساکنان آن اکثرا شیعه و پیرامون بارگاه اهل بیت گرد آمده باشند. * حتی نجف و کربلا و کاظمین؟** بله حتی آنها! به رغم اینکه این شهرها دارای بافتی شیعی هستند اما در کشور عراق غیرشیعیان و حتی غیرمسلمان ها هم ساکن هستند. بنابراین تنها کشوری که میزبان یک تن از خاندان اهل بیت است که پیرامونش شیعیان سکونت دارند ایران است. #بیشترین وقفیات کشور و بلکه جهان اسلام در مشهد واقع شده استاین دو موضوع یعنی ساکنان شیعی و زائران شیعی در این کشور یک کانون مذهبی برای تشیع به وجود آورده است و مشهد و بارگاه امام هشتم را به یک نقطه کانونی در جهان تشیع تبدیل کرده اند که می تواند همه معارف و فرهنگ شیعی و جهان اسلام و بشریت از این کانون به سراسر جهان صادر می شوددر کل جهان فقط مشهد چنین خصوصیتی را دارد و همین دلایل موجب شده ما شاهد گسترش فرهنگ وقف در این شهر باشیم. مجموعه موقوفات زیرنظر آستان قدس رضوی و هم زیرنظر اداره کل اوقاف خراسان رضوی به لحاظ سهم در مقایسه با سایر استان ها بالاترین موقوفات را دارا هستند و از این جهت ما حتی در جهان اسلام اول هستیم.این اتفاق افتاده بخاطر این است که زیارت مسأله ساده ای نیست که مثلا کسی از مبدایی به این مقصد آمده باشد بلکه زائران با نیازهای مختلفی وارد مشهد می شوند و ما در طول تاریخ با پدیده ای به نام زائر و زیارت روبرو هستیم که فرهنگ خاصی را برجای گذاشته است و یکی از ابعاد اقتصادی که زائر با آن روبروست وقف است. #موقوفات خراسان دو دسته اندالبته موقوفات مشهد را باید به دو دسته تقسیم کرد: یکی موقوفاتی که مستقیم مربوط به بارگاه حضرت رضا(ع) است و دسته دوم موقوفاتی است که به دلیل این تمرکز و اجتماع بزرگ شیعی در مشهد به وجود آمده است و اگر این تجمع باشکوه نبود ما این آمار بزرگ موقوفات را در خراسان شاهد نبودیم. * وضعیت موقوفات استان نسبت به گذشته چگونه است و نسبت به قبل از انقلاب چه روندی را طی کرده است؟ ** به لحاظ کمی موقوفات کاهش نیافته اند و ما هر سال وقف های جدید داریم اما اگر بخواهیم یک دوره زمانی معاصر را با یک مقطع از گذشته مقایسه کنیم به نظر می رسد موقوفات جدید در مقایسه با گذشته رشد قابل توجهی نداشته است به دلیل آنکه فرهنگ وقف در طول تاریخ هجمه های فراوانی را پشت سر گذاشته است. به تعبیر منتسب به برخی بزرگان دینی گویا ایران دو بار تاکنون وقف شده و از موقوفه بودن خارج شده یعنی اینقدر فرهنگ وقف در ایران گسترده بوده وبه طور گسترده هم مورد هجمه واقع شده. #هجمه هایی که در طول تاریخ نسبت به فرهنگ وقف صورت گرفته * به نمونه هایی از این هجمه ها اشاره می کنید؟** یک هجمه در دوره نادرشاه اتفاق افتاد. در این دوران همه وقف نامه ها سوزانده شده و موقوفات فراوانی از وقف خارج شد.مقطع دیگر دوران پهلوی یعنی رضاشاه و محمدرضا شاه است که آنها محدودیت های فراوانی را برای فرهنگ وقف ایجاد کردند. محمدرضا شاه به صورت علنی و صریح برای وقفیات محدودیت ایجاد کرد که یکی از این محدودیت ها تشکیل سازمان وقف زیر نظر دولت بود که با مخالفت جدی و علنی امام در آن مقطع مواجه شد. امام علنا با تشکیل سازمان اوقاف زیر نظر طاغوت مخالفت کرد. دیگراینکه امکانات وقفی را پهلوی در اختیار خود قرار داد و به جای تقویت و گسترش فرهنگ دینی عملا این امکانات اقتصادی قابل توجه را به خدمت دربار درآورد و در فعالیت های نمادین دینی که در خدمت طاغوت بودبه کار بردکه برخی از این فعالیت ها از اساس در راستای ترویج فساد و فعالیت های ضد دینی بود و از برخی دیگر نیز سوء استفاده شد. مثلا سوء استفاده بزرگ بهائیت قبل از انقلاب از سازمان اوقاف قابل توجه است. #بهایی ها در عصر پهلوی بیشترین بهره ها را از موقوفه ها بردند  از خسارت های بزرگ پهلوی نسبت به فرهنگ وقف این بود که اجازه داد بهایی ها در سازمان اوقاف نفوذ جدی داشته باشند و این فرقه ظاله بیشترین استفاده را از وقف داشته باشد. طبق اسناد بهایی ها در ایران موقوفات فراوانی داشتند و اولین گروه دینی که در آمریکا توانستند از بالاترین معافیت های اقتصادی و مالی برخوردار شوند بهایی ها بودند. به همین دلیل است که آنها آدم های بسیار ثروت مندی هستند. #فروش آب و اراضی موقوفه در عصر پهلوی مجاز شداز جمله فجایعی که توسط پهلوی نسبت به فرهنگ وقف صورت گرفت قانون انقلاب سفید و لوایح شش گانه بود که براساس یکی از بندهای آن فروش آب و اراضی موقوفات مجاز می شد. که این قانون پایه و اساس موقوفات در ایران را تباه کرد و امام علیه آن موضع جدی گرفت طوری که می توان انقلاب سفید و لوایح شش گانه را نقطه آغاز انقلاب اسلامی دانست.آخرین ضربه پهلوی همین قانونی شدن فروش آب و اراضی موقوفه بود که مجموعه این مسائل فرهنگ وقف در ایران را مورد هجمه قرار داد. #انقلاب، وقف را احیا کرداما جالب است که بدانید بلافاصله پس از انقلاب در اردیبهشت 58 یعنی در روزهای نخستین انقلاب یکی از مصوباتی که شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رساند که اهتمام امام را نسبت به وقف نشان می داد ابطال قانون فروش آب و اراضی موقوفات بود. طوری که می توان گفت انقلاب فرهنگ وقف را در کشور احیاء کرد و این مساله باید مورد توجه مدیران کشور قرار گیرد. با این عقبه ای که ما سراغ داریم باید نسبت به این موضوع فعالیت های جدی شود. امام از موقوفات خیلی جدی و محکم دفاع می کردند در طول حیات ایشان فضاسازی ها و جوسازی های متعددی علیه موقوفات مثلا آستان قدس رضوی انجام گرفت که همان زمان نماینده ولی فقیه در خراسان در این زمینه سوالاتی را مطرح کردند که امام خیلی جدی از آن دفاع کردند مثلا در مورد وقفیات سرخس جوسازیهایی صورت گرفت. آیت الله واعظ طبسی مکاتبه ای با امام داشتند مبنی بر این که عده ای می گویند چون این زمین ها را پهلوی وقف کرده، پس این وقفیات درست نیست اما امام پاسخ دادند که باید به نیت واقف عمل شود. امامی که این همه علیه پهلوی مبارزه و جهاد کرده بودند در این مورد از نیت واقف دفاع کردند. #امام مدافع نیات واقف بودندبرخی حتی در زمان جنگ به امام گفتند شما گفته اید جنگ در راس همه امور است ما موقوفات فراوانی راجع به اطعام عزاداران حسینی داریم اجازه دهید اطعام عزاداران را تعطیل و وجوه شرعیه ان را به جبهه ها کمک کنیم اما امام با این تصمیم مخالفت کرده و گفتند باید به نیت واقف عمل شود. یا در مورد موقوفه معروف سوم شعبان یا همان صاحب دیوان که سوالات و اشکالات فراوانی پیرامون آن مطرح شد و برخی سیاسیون خواستند از آب گل آلود ماهی بگیرند اما همان زمان نماینده ولی فقیه در خراسان از امام در این باره سوال کردند که امام فرمودند باید به نیت واقف عمل شود. (بخشی از نیت صاحب دیوان این است که مدیران و صاحب منصبان از این موقوفه بهره مند شوند.) رهبر معظم انقلاب نیز فتواهای فراوانی در مورد وقف دارند اما به نظر می رسد در اسناد بالادستی نظام مثل سند چشم انداز بیست ساله و برنامه های پنجم توسعه وقف آنچنان که باید مورد توجه قرار نمی گیرد. #فرهنگ وقف در دستور کار مدیرانفرهنگ وقف باید در دستور کار مدیران کشور قرار گیرد و حداقل این فرهنگ برای مردم تبیین شود گرچه آستان قدس رضوی، در سالهای اخیر به عنوان بزرگترین متولی موقوفات کشور در راستای ترویج فرهنگ وقف فعالیت های گسترده ای داشته اما در گذشته توجه لازم نسبت به این موضوع نشده است. خدمات گسترده آستان قدس رضوی مثل احداث کتابخانه ها، موسسات فرهنگی، توسعه اماکن و... به اطلاع مردم می رسد اما اینکه بخشی مهمی از این خدمات از محل درآمدهای موقوفات است به مردم اطلاع رسانی نمی شود متاسفانه نه در آموزش و پرورش، نه در آموزش عالی و نه در حوزه های علمیه نسبت فرهنگ وقف توجه لازم نشده که باید در این راستا هم فعالیت های فرهنگی صورت گیرد و هم به لحاظ قانونی و مدیریتی نظام به این سو حرکت کند. منبع: پایگاه اطلاع رسانی آستانقدس رضوی